Stradanje Jevreja počelo u prvim danima nemačke okupacije Mitrovice, Deva izdao naredbu o oduzimanju jevrejskih imanja

Muzejski savetnik Muzeja žrtava genocida dr Nenad Antonijević i kustos Muzeja žrtava genocida Stefan Radojković su za portal Kossev napisali da prenamena kuće Džafera Deve u regionalni centar za kulturne aktivnosti Kosovske Mitrovice u okviru projekta "Kulturno nasleđe kao pokretačka sila dijaloga među zajednicama i društvene kohezije" u najmanju ruku izaziva podozrenje nealbanskih zajednica Kosovske Mitrovice u iskrenost pomenutog projekta.

U najgorem slučaju, predstavlja pokušaj zasnivanja procesa pomirenja među albanskom i drugim nealbanskim zajednicama (u ovom slučaju, srpskom i jevrejskom) na činjenici da je za uzor skladnog, tolerantnog i mirnog međuetničkog života na Kosovu i Metohiji istaknuta osoba čija su dela tokom Drugog svetskog rata bila sve samo ne pokretačka sila dijaloga među zajednicama i njihove društvene kohezije.

Za neupućene osobe, ili pak one koje površno poznaju istoriju Drugog svetskog rata u Kraljevini Jugoslaviji (1941-1945), Džafer Deva (1900/1904-1978), rođen u Istanbulu 1900. prema jednom izvoru ili rođeni Mitrovčanin od 1904. godine prema drugim informacijama, bio je istaknuti saradnik Vermahta, redovne vojske nacističke Nemačke kojoj je poverena uprava nad okupacionom zonom "Srbija" (obuhvata prostor današnjeg Banata i teritoriju od Beograda do Kosovske Mitrovice i Podujeva), koja zajedno sa Solunom čini veću okupacionu celinu pod nazivom "Jugoistok".

Pored toga što je bio sreski načelnik kosovsko-mitrovačkog sreza tokom trajanja nemačke okupacije, general Hans Gustav Felber - komandant okupacione celine "Jugoistok" i zone "Srbija" od 15. avgusta 1943. do 26. septembra 1944. godine - u izveštaju opisuje Devu kao osnovnu pokretačku snagu na Kosovu i Metohiji, te da su njegove akcije protiv partizana premašila sva očekivanja Vermahta.

Nije slučajno specijalni opunomoćenik Ministarstva spoljnih poslova nacističke Nemačke za Jugoistok (čitaj, Balkan), Herman Nojbaher, insistirao da se Kosovski puk - dobrovoljački milicijski odredi Albanaca organizovani od strane Džafera Deve i pod komandom Bajazita Boljetinca - ne inkorporiraju u SS trupe kako bi mogli biti upotrebljeni na širem prostoru Kosova, Metohije, zapadne Makedonije i Albanije radi borbe protiv antifašističkih pokreta i čuvanja zaleđa nemačkim trupama.

Ipak, u toku marta 1944. godine, najveći deo pripadnika Devine milicije stupa u 21. SS-diviziju "Skenderbeg". Međutim, Džafer Deva nije se isticao samo u borbama protiv jugoslovenskih i albanskih partizana (posebno se ističu aktivnosti njegovog Kosovskog puka u Tirani početkom februara 1944. godine prilikom kojih je ubijeno 84 osoba), već i terorom nad civilnim stanovništvom Kosova i Metohije. Dva slučaja su od posebnog značaja, a kao i zločini u Tirani, prethode utapanju Kosovskog puka u SS trupe.

Stradanje Jevreja počelo je u prvim danima nemačke okupacije Mitrovice 

Stradanje Jevreja Kosovske Mitrovice počinje praktično već u prvim danima nemačke okupacije, dakle tokom aprila i maja 1941. godine. Deva, istaknuta ličnost kosovsko-mitrovačkog okruga, izdaje 20. maja 1941. godine naredbu o oduzimanju jevrejskih imanja (Signatura dokumenta: Jevrejski istorijski muzej, K - 22, 1a - 3/9, reg. broj 3728.), a u jevrejske radnje postavljaju se komesari, pripadnici albanskog Kosovskog komiteta.

Sinagoga je demolirana, knjige i dokumenti iz arhiva uništeni. Jevreji su morali na levoj ruci da nose žutu traku, dok su na njihovim radnjama osvanuli natpisi "Jüdichafen Geschäft".

Situacija u kojoj se obrela jevrejska zajednica Kosovke Mitrovice pogoršava se tokom avgusta kada nemačke okupacione snage, uz pomoć saradnika iz albanske zajednice, sprovode muškarce, od 21 do 55 godina starosti, u kosovsko-mitrovački zatvor.

Tokom februara 1942. godine, internirane su i žene sa decom, a već u martu pristižu u zatvor Jevreji Novog Pazara, Duge Poljane, Sjenice i Tutina. Prema istraživanjima Kristofera Brauninga, grupa od oko 500 Jevreja sprovedena je u nemački logor na Starom Sajmištu marta 1942. godine. Do 10. maja, najveći broj osoba iz te grupe ugušen je u kamionu-gasnoj komori.

Nakon kapitulacije Italije tokom septembra 1943. godine, nemačka okupaciona zona na Kosovu i Metohiji širi se i na ostala veća mesta gde, pored Albanaca, žive Srbi i Jevreji. Shodno tome, i uticaj Džafera Deve raste i teritorijalno biva proširen.

Kao što smo spomenuli, iako ne komanduje Kosovskim pukom na terenu - formiran oktobra 1943. godine prevashodno radi borbe protiv antifašista i narodnooslobodilačkog pokreta u Albaniji - njegova uloga u osnivanju i upravljanju je krucijalna.

Štaviše, koristeći položaj ministra unutrašnjih poslova u vladi Redžepa Mitrovice, njeno sedište je u Tirani, na raspolaganju su mu znatna sredstva. Upravo je taj puk, na svom putu ka Skadru i Tirani, od 3. do 8. decembra 1943. u Peći počinio brojne zločine nad srpskim, civilnim, stanovništvom.

Nakon hapšenja i ubijanja ljudi sa spiska sumnjivih osoba, u noći između 3. i 4. decembra, nastupila je hajka na nedužne civile. Grad je blokiran. Pripadnici Kosovskog puka upadali su u srpske kuće, odvodili muškarce koje bi prvih dana držali zatvorenim u kulama Zejnel bega i Ševćet bega Mahmutbegovića ili u kafani Sali Dake. Noću su izvođeni na stratišta oko grada, ubijani, a tela ostavljana na licu mesta ili bacana u Bistricu.

Poslednjih dana "čišćenja" Peći, zatočenici nisu više zatvarani već direktno odvođeni na reku i okolna stratišta.

Poruka je poslata srpskoj zajednici, a žrtve su primarno bili ugledni i bogati ljudi pećanskog kraja (trgovci, kafedžije, bivši državni činovnici, penzionisana vojna lica, zanatlije.

Zbog ovih primera, ne ulazeći u ulogu Džafera Deve u organizovanju Druge prizrenske lige, u pripremanju i izvođenju zločina na Kosovu i Metohiji tokom 1944. godine nad srpskim i jevrejskim stanovništvom, kao i u načine na koje je Devi bilo omogućeno da izbegne odgovornost za izvršene zločine nad Srbima, Albancima i Jevrejima, smatramo u najmanju ruku neprimerenim odluku UNDP-a da podrži osnivanje i smeštanje regionalnog centra za kulturu u kući pomenute osobe; posebno ako je donatorima - agenciji Ujedinjenih Nacija za razvoj i Evropskoj uniji - zaista stalo do, kako glasi naziv samog projekta, dijaloga među zajednicama Kosovske Mitrovice i njihove društvene kohezije", naveli su u reakciji Antonijević i Radojković.