Rastović: Ustanak na Sretenje 1804. sa ushićenjem dočekan među Srbima na Kosovu, ubrzo su krenule strašne odmazde albanskih plemena

Srpska revolucija, poznatija kao Prvi srpski ustanak, podignuta na današnji dan, na Sretenje 1804. godine, imala je dalekosežne posledice na čitav srpski narod u regionu, a posebno na Srbe koji su živeli na prostoru Kosova i Metohije, kaže istoričar i direktor Istorijskog instituta Beograd dr Aleksandar Rastović za Kosovo onlajn.

"Srpska revolucija koja je izbila na današnji dan 1804. godine odlukom narodnih starešina u Orašcu je označila početak jedne mukotrpne, višedecenijske borbe za obnovu srpske državnosti, koja je izgubljena davne 1459. godine, kada je srpska despotovina prestala da postoji, odnosno pala pod tursku vlast. Nekoliko vekova nakon nestanka srpske državnosti srpski ustanici su započeli nacionalno-oslobodilačku borbu koja se u srpskoj istoriografiji zvanično naziva Srpskom revolucijom. Ta revolucija predstavljala je početak lanaca balkanskih revolucija, koje su se nakon uspešnog početka srpske revolucije preselile i na ostale delove Balkanskog poluostrva i prihvatili su ih i drugi balkanski narodi", kaže Rastović.

Podseća da su Grci 1821. krenuli sa nacionalnom revolucijom, a da su se ustanci zatim proširili i na prostore Vlaške, Moldavije i praktično obuhvatli čitavo područje balkanskog poluostrava. To govori, kaže Rastović, da Srpska revolucija iz 1804. godine nema samo lokalni karakter.

"Ona je s jedne strane predstavljala početak mukotrpne borbe srpskog naroda da obnovi svoju davno izgubljenu državost, ali je sa druge strane dobila i širi balkanski i evropski kontekst, jer je na neki način podstakla i druge balkanske narode da krenu sličnim procesima nacionalnog i socijalnog oslobođenja. Naravno, prvih nekoliko godina srpski ustanici su imali mnogo skromnije planove, njihov je cilj bio da se okonča strahovlada četiri beogradske dahije koji su neposrdno pred početak ustanka vršili ogroman teror nad hrišćanskim stanovništvom u Beogradskom pašaluku, ali već nakon dve do tri godine, posle veličanstvene pobede i oslobođenja Beograda od strane ustanika 1806. ustanički ciljevi su se promenili dobili širi konteskt i značaj", ističe Rastović.

Od tada je, kaže, glavni cilj ustanika i srpske revolucije bio obnova davno izgubljene srpske državnosti i međunarodno priznanje.

"Taj proces je bio dugotrajan, on je trajao nekoliko decenija, za razliku do grčkog naroda koji je za kratko vreme završio svoj proces nacionalnog i socijalnog oslobođenja. Oni su 1829. izvojevali nezavisnost, dok je kod Srba proces bio teži uz ogromne ljudske i materijalne žrtve, i završio se na Berlinskom kongresu 1878. godine. Naravno u tom procesu kao važna etapa u pobedi ciljeva ustanka je dobijanje lokalne samouprave kojom je Turska kroz tri Hatišerifa iz 1829. 1830. i 1833. godine ponudila Srbima unutrašnju samoupravu i na taj način to je bilo ostvarivanje samo dela ustaničkih ciljeva, koji su bili postavljeni nakon oslobođenja Beograda 1806. godine", kaže Rastović.

On dodaje i da je, naravno, ustanak pozitivno odjeknuo i među srpskim narodom i stanovništvom van granica Beogradskog pašaluka, među, kako kaže, braćom iz neoslobođenih krajeva Crne Gore, BiH i Stare Srbije.

"Pod time podrazumevamo današnji prostor Kosova i Metohije, Raške oblasti, Severene Makedonije, odnosno Skopsko-tetovske oblasti. Sa velikim nadama i ushićenjem dočekali smo početak te nacionalno oslobodilačke borbe srpskog naroda i nakon 1806. godine i ustanički ciljevi su podrazumevali oslobođenje srpskog naroda van granica Beogradskog pašaluka, prostor BiH, kao i  područje Prizrenskog vilajeta, koji se u tom trenutku manje-više poklapao sa prostorom Kosova, odnosno Stare Srbije. Posebno je naš narod na prostoru Stare Srbije, Kosova i Metohije i Crne Gore ohrabren kada su ustaničke trupe predvođene Karađorđem, stigle u Novi Pazar, gde su se između ostalog susreli sa vođama crnogorskih plemena, sa Moračanima, Vasojevićima, Bihorcima, a postoje podaci da su srpske ustaničke čete dospele i do prostora Kuršumlije i Laba na granici prizrenskog vilajeta odnosno prostora Kosova i Metohije", kaže Rasatović.

Rastović dodaje da je tim akcijama želja i volja srpskog naroda još više ohrabrena, ali da je to nažalost trajalo relativno kratko i da je Karađorđe zbog poraza kod Kamenice 1809. godine bio prisiljen da se vrati u okvir Beogradskog pašaluka.

"Čitava situacija se dodatno iskomplikovala nakon gušenja Prvog srpskog ustanka 1813. godine. Albanska plemena su prostor Kosova i Metohije počela intenzivno da naseljavaju tek krajem 17. i početkom 18. veka. Do tada je njihov broj iznosio samo nekoliko procenata, jer matična teritorija Albanaca je područje današnje središnje Albanije, odnosno prostor oko grada Kroje i reka Mat i Škumba. Oni su krajem 17. i počekom 18. veka počeli da se spuštaju sa tih planina u plodnu kosovsko-metohijsku ravnicu i naravno od tada pa tokom čitavog 18. i 19. veka do Balkanskih ratova i oslobođenja Stare Srbije od turske vlasti oni su bili udarna pesnica turskog upravnog i vojnog i policijskog sistema. Gušenje ustanka ohrabrilo je albanska plemena da krenu sa masovnim odmazdama i terorom nad pravoslavnim srpskim stanovništvom na prostoru Stare Srbije", kaže Rastović.

Po njegovim rečima progon Srba se nastavio, a situacija je naročito počela da se komplikuje krajem 30-ih i početkom 40-ih godina 19. veka kroz određen broj ustanaka, koje su albanska plemena na prostoru Stare Srbije počela da dižu, da bi kulminirala tokom trajanja Krimskog rata, velikog sukoba carske Rusije i Otomanskog carstva.

"Albanci su u tom trenutku bili nezadovoljni pokušajima svojih gazda, osmanskih vlasti, da izvrše određene reforme turskog upravnog i administrativnog sistema na čuvene reforme, odnosno na Hatišerif iz Gilhane 1833. godine, koji je nagovestio da se i nemuslimanskom stanovništvu garantuju građanska prava i Hatihumajum iz 1856. koji je proklamovao verske slobode i za nemuslimane. To je dodatno iritiralo albanska plemena i podstaklo ih da se pobune protiv osmanske vlasti, ali i da počnu da vrše užasne zločine i teror nad pravoslavnim stanovništvom, koji će utihnuti tek 60-ih godina 19. veka, da bi nakon otvaranja velike istočne krize 1875-1878. godine ponovo počeo da se intenzivira", ističe Rastović.

Rastović takođe naglašava da o albanskoj naciji u 19. veku ne može da se govori. Dodaje da ona nastaje tek nakon Berlinskog kongresa i vrhunac dostiže nakon Prvog balkanskog rata.

"Prostor Kosova i Metohije naseljava hrišćansko stanovništvo. Tek nakon pobune Albanaca 40-tih i 50-tih godina 19. veka u radikalnoj meri počinje da se menja verska struktura stanovništva i pravoslavno stanovništvo koje je bilo većinsko, sada postepeno napušta prostor Kosovskog vilajeta, koji je u predvečerje Berlinskog kongresa formiran", rekao je Rastović.

On navodi da tada albanska plemena, muslimani, počinju da sve više dominiraju prostorom Kosova i Metohije.

"To je rezultat užasnih zločina, pritisaka, svakodnevnih nasilja nad stanovništvom. Usled toga stanovništvo je moralo da se iseljava i brojni su podaci diplomatske prominencije, austrijskih, nemačkih, ruskih i britanskih konzula sa prostora Balkanskog pluostrva koji govore da je nakon Berlinskog kongresa u pojedinim godinama bilo slučajeva da se i 10.000 Srba iseljavalo sa prostora današnjeg Kosova i Metohije. Prema tome etnička slika se postepeno menjala u korist Albanaca i islamskog stanovništva", objašnjava Rastović.

Dodaje da je zanimljivo da podaci austrijske prominencije, koji su prikupljali uglendi austrijski intelektualci, lekari, pukovnici, vojna lica, 40-tih godina 19. veka i 70-tih godina 19. veka, uoči Belrinskog kongresa, govore o relativnoj prevlasti srpskog stanovništva na prostoru Kosova i Metohije. Međutim, po njegovim rečima, takva situacija se naglo menja nakon Belrinskog kongresa.

"Jedan broj Albanaca koji je živeo na prostorima koji su ušli u sastav novopriznate Kneževine Srbije nakon Berlinskog kongresa, a to je područje Toplice, Kuršumlije, Porkuplja, napušta ta svoja ognjišta, odlazi na prostor Kosova i Metohije i nezadovljan činjenicom što je napustio prostor koji je ranije naseljavao počinje da vrši dodatni teror nad pravoslavnim stanovništvom Kosovskog vilajeta, što je doprinelo da pored teškog života, zuluma turskih vlasti i domaćeg zuluma albanskih plemena, ove dodatne albanske izbeglice sa prostora Toplice vrše dodatni pritisak, tako da se stanovništvo iseljava. Mnogobrojni diplomatski podaci govore o sve većem odlivu stanovništva koje se seli na prostore Kneževine i Kraljevine Srbije, nakon 1882. godine", kaže Rastović.

Dodaje da ti austrijski podaci, koji su veoma precizni, sve do kraja 19. veka govore o relativnoj većini pravoslavnog stanovništva, koje živi na prostoru Kosova i Metohije.

"Tek od kraja 19. veka kao rezultat pojačanog iseljavanja, zuluma, pritisaka, svakodnevnih zločina, ubistava, kojima je izloženo pravoslavno stanovništvo, etnička struktura se menja u korist Albanaca muslimana, da bi početkom 20. veka, takođe austrijski statistički podaci govorili o tome da većinu stanovništva, njih 188.000 činili Albanci, a 160.000 pravoslavni hrišćani Srbi. Već krajem 19. i početkom 20. veka etnička slika se menja u korist Albanaca, odnosno muslimana na KiM", ističe Rastović.

Kako podvlači, to je sve, rezultat zločina i pritisaka, ali i blagonaklonog stava, koji su prema tim zločinima imale turske vlasti, jer su one u njima videli pogodno oruđe za ostvarivanje svojih interesa.

"A, osnovni interes je bio da se nikada ne dogodi legitimna želja srpskog naroda da se poveže sa svojom maticom Kneževinom Srbijom, odnosno da dođe do ujedinjenja Srbije sa Starom Srbijom. Naravno period nakon Berlinskog kongresa je karakterističan po tome što se ugledni predstavnici srpskog naroda iseljavaju. Samo između 1882. i 1886. godine su turske vlasti uz podršku lokalnih albanskih plemena zatvorile, zatočile između 150 i 300 najuglednijih predstavnika srskog naroda. To su učeni Srbi, među njima Petar Kostić, učitelj i rektor Prizrenske pbogosloveije. Bili su među njima nastavnici, zanatljie. To je bila neka vrsta specijalnog rata koji se vodio, ne bi li se na taj način uplašilo srpsko stanovništvo da počne što više da se iseljava sa tog prostora", rekao je Rastović.

Kaže da nije u tom periodu prošla nijedna godina da nije rastao broj ubijenih Srba. što precizno beleže strani diplomatski predstavnici.

"Taj broj ubijenih Srba odnosno pravoslavnih hrišćana kretao se od godine do godine između 50, 150 do 250 ubijenih, da bi jedan relevantan podatak 1906. godine izneo britanski ministar spolnih poslova Edvard Grej na sednici Britanskog parlamenta da je samo tokom 1905. i prvih meseci 1906. na prostoru KiM ubijeno između 150 i 188 hrišćana, odnosno Srba", naglašava Rastović.

Prema njegovim rečima, po podacima o kojima govore mnogobrojni intelektualci toga vremena od Jovana Cvijića, Stojana Novakovića do ostalih najuglednijih, ali i stranih diplomatskih predstavnika, do Berlinskog kongresa, dakle od kraja 17. veka kada Albanci počinju da se spuštaju u doline, do kraja 19. veka, sa Kosova i Metohije iseljeno je oko 200.000 hrišćana, da bi se, od završetka Berlinskog kongresa do Balkanskih ratova, taj broj povećao za još 150.000.

"Oko pola miliona hrišćana je u tom periodu moralo da napusti svoja vekovna ognjišta", kaže Aleksandar Rastović.