Skadar na Bojani – naša Gojkovica, njihova Rozafa

Okružen Skadarskim jezerom, rekama Drimom i Bojanom, Skadar je vekovima bio meta raznih osvajača. Bio je srpska prestonica i sedište srpskih kraljeva. Ali se u ovom putopisu nećemo se baviti istorijom već onim šta se danas u njemu može videti i onime što je nama ostalo u tom gradu opevanom u epskoj pesmi "Zidanje Skadra na Bojani" i tako važnom Srbima, piše RTS.

Priču o Skadru počinjemo iz centra grada, gde me u bašti Hotela Rozafa, u kome se svakoga jutra sakupljaju viđeniji Skadarani da, pre nego krenu svojim poslom, ispiju prvu jutarnju kafu, čeka bivša odbojkaška reprezentativka i nastavnica fizičkog Milojka Brajović.

Taj hotel jedini u vreme komunizma i nekada centar grada, do danas je očuvao svoj šmek, i epitet mesta za glavna okupljanja, gde se dođe na čašicu razgovora, popije najbolja kafa i sazna šta ima novu u gradu.

Ko se doselio, ko se iselio, ko je s kim i kako trgovao. To mesto je i polazna tačka mnogih turističkih vodiča s gostima koje u obilazak ovog drevnog grada čija istorija, koja se i danas oseća u vazduhu, a tokom koje je menjao mnoge osvajače i vladare, datira još iz četvrtog veka pre nove ere.

Odmah pored Hotela Rozafa, gde možete da se parkirate ukoliko automobilom dolazite u Skadar, nalazi se pešačka zona i odatle vam je sve blizu da obiđete. Cena parkinga je povoljna i za ceo dan iznosi 200 dinara.

Preko puta hotela nalazi se Nacionalno pozorište Miđeni, koje je dobilo ime po čuvenom albanskom piscu srpskog porekla Milošu Đerđu Nikoli, koji je svojom prozom otvorio put modernoj književnosti u Albaniji.

Miđeni je jedno vreme radio i kao učitelj u srpskoj školi u Vraki nadomak Skadra, koja je zatvorena 1934. godine. Umro je sa svojih 27 godina. Pozorište koje nosi njegovo ime sagrađeno je 1958. godine i drugo je po važnosti u zemlji.

Dok se sa Milojkom šetamo pešačkom zonom, čije su stare kuće skoro sve renovirane, zaustavljamo se pored najmlađeg muzeja u gradu, Nacionalnog muzeja fotografije Marubi. Milojka nam priča da je naziv dobio po Italijanu Pjetru Marubiju, koji je, doselivši se u Skadar sredinom 19. veka, otvorio prvu fotografsku radnju u gradu. Šegrti su mu bila deca njegovog baštovana. Pošto nije imao svoje dece, radnju i posao ostavio je njima u nasledstvo. Iz zahvalnosti preuzeli su i njegovo prezime, pa je tako fotografska radnja Marubi u Skadru opstala sve do 1950. godine, kada je morala da bude predata državi, jer je Enver Hodža u to vreme zabranio privatan biznis. Da bi sačuvali porodičnu arhivu više od stogodišnjeg rada fotografske radnje, koja je sadržala važne momente za Skadar i albansku istoriju ovekovečene u fotografiji, Marubijevi naslednici su i nju predali državi. Ta arhiva danas je stalna postavka muzeja.

Posle kratke šetnje već smo u centru grada, gde su jedna pored druge, posle pada komunizma, podignute pravoslavna i katolička crkva, ali i nova džamija. Inače i Skadar je grad koji se ponosi verskom tolerancijom.

Milojka je pripadnica srpske nacionalne manjine čiji preci su vekovima živeli na tom prostoru. Kaže nam da se izgled grada nije menjao godinama, ali i u njemu danas niču moderne građevene, da je i dalje važan trgovački centar, da je kao i cela Albanija trpeo pod režimom diktatora koji je zabranio ispovedanje vere, ukinuo srpske skole i jezik i albanizovao srpsko stanovništvo. Mnogi su se, kaže, iselili devedesetih godina, kada su se albanske granice otvorile pa se danas ne zna tačan broj Srba koji žive u Skadru i okolnim selima poput Grilja, Štoja, Vrake i drugih.

Ono Srba što je ostalo okupljeno je oko dva udruženja: srpsko-crnogorskog "Morača Rozafa" i "Sv. Jovan Vladimir".

Pošto smo se prošetali, predložila je da upravo tu u pešačkoj zoni svratimo u najbolju piceriju u gradu kakvih, reče, ima samo još u Italiji. Picerija upravo i nosi naziv "Italija", usluga je bila odlična, a hrana preukusna i za svaku preporuku.

Vratili smo se do parkinga hotela da uzmemo auto i odlučili da posetimo jednu od najvećih atrakcija Skadra, radionicu za proizvodnju venecijanskih maski koja se nalazi nedaleko od centra grada. U toj radionici, na tradiconalan način proizvodi se više od 1.700 različitih modela maski. Cene zavise od modela koji odaberete i kreću se od 25 evra pa naviše.

Iako smo na ulazu u grad prošli pored skadarske tvrđave, jer kada u Skadar dolazite iz pravca Crne Gore, odnosno graničnog prelaza Sokubina–Murićani, ili iz Tirane, nailazite pravo na nju, njen obilazak smo ostavili za kraj.

Od pogleda sa zidina Rozafe, kako Albanci zovu tu tvrđavu, ka reci Bojani, Drimu i Skadarskom jezeru, zastaje dah.

Kako je tvrđava dobila ime i ko ju je zidao, ima više priča. Istoričari navode da nosi ime po gradu koji se pominje u žitiju Sv. Sergija i Vakha (Sergije i Vakh) svetiteljima, vekovima poštovanim u Albaniji, a koji su bili poreklom iz sirijskog grada Rusafe, nedaleko od Palmire.

Tvrđava se pominje i u vreme Stefana Nemanjića. Katolički sveštenik i čuveni albanski istoričari iz Skadra, savremenik Skenderbega, Marin Barleti, koji je rođen i živeo u Skadru sredinom 15. veka, zabeležio je legendu prema kojoj su grad osnovale i tvrđavu zidale, u rimsko vreme, dve sestre Roza i Fa, i da je naziv dobila po njima.

Naša Gojkovica, a njihova snaša

Legenda o zidanju Skadra na Bojani gotovo da je ista kod Srba i Albanaca. U srpskoj verziji braća su Mrnjavčevići, u albanskoj se ne pominju njihova imena.

U srpskoj vila ruši grad, u albanskoj se ne kaže ko zdanje ruši, ali se pojavljuje lik dobrog dede koji daje savet braći šta da urade kako bi uspeli da sazidaju grad.

Verna druga najmlađeg od tri brata biva prevarena i sazidana u skadarske zidine u obe verzije. U našoj Gojkovica, a u albanskoj samo snaša. Patnja, molbe, bol i naravoučenije su isti. Niz zidine tvrđave, na mestu gde je po predanju snaša uzidana, i danas teče krečno mleko naše Gojkovice, a njihove Rozafe.

Srpska verzija narodne epske pesme koju je Vuk Karadzić zabeležio od starca Raška iz Kolašina, svrstana je u pesme Pretkosovskog ciklusa. Albanski zapis sačuvao je Mitruš Kuteli, tvorac albanske proze, koji je bajke i legende prepričavao u novom obliku. Pesma se izučava, ali kao prozno delo, u sedmom razredu osnovne škole.

Ostatak priče o tvrđavi ostavljamo da vam ispričaju vodiči ili table unutar nje. Jer dalje redove želimo da posvetimo manastiru Sv. Sergija i Vakha iz 9. veka, koji je 1290. godine obnovila kraljica Srba, Dioklije, Albanaca, Huma, Dalmacije i primorske oblasti Jelena Anžujska.

O tome svedoči kamen koji je sačuvan u Nacionalnom muzeju Albanije, a koji nam je pokazao kolega, ovdašnji novinar i prevodilac Ben Andoni, koji je na albanski jezik preveo nekoliko dela Danila Kiša.

Do manastira u selu Širđit, od tvrđave trebalo nam je petnaestak minuta, jer se nalazi van grada i uz levu obalu reke Bojane.

Pretpostavlja se da je upravo reka i oštetila manastir u kome su sahranjeni kraljevi slavne dinastije Vojisavljevića.

Milojka priča tokom puta, da su tu u porti, ispod ostataka manastira, sahranjeni Bogdan, Mihajlo i Vojislav.

"Zidine ovog manastira su ognjište srpskog bivstvovanja na ovim prostorima", kaže Milojka odmahujući glavom sa žaljenjem što je Srba sve manje u Skadru.

Podseća me da je na ovim prostorima rođen i car Dušan, Stefan Dečanski, kao i to da je srpskoj državi Skadar pripadao sve do dvadesetih godina petnaestog veka.

Do samog manastira nismo mogli, bilo je blato. Došli smo tako blizu, ali kao da smo ga videli.

Posle skoro celodnevnog obilaska Skadra i okoline, rešili smo da sednemo u jednu od taverni pored Skadarskog jezera.

Vratili smo se prema gradu i preko mosta skrenuli desno, ka naselju Široke. Jedan do drugog načičkani su restorani koji nude izvrsne albanske specijalitete od sveže upecane ribe iz jezera. Svi će vam svakako preporučiti skadarskog krapa (šarana) ili jegulju. Izbor Milojke je bio restoran Arbri, ali pošto u njemu nije bilo mesta odvezli smo se do poslednjeg restorana na jezeru, maltene do granice sa Crnom Gorom, od grada blizu pet kilometara u "Tavernu Škodrane".

E to mesto treba doživeti. Tamo tišine para uši. Toliko je bilo tiho da se takva tišina i lepota jezera ne mogu opisati već samo doživeti.

Ne zaboravljajući značaj Skadra i njegovu ulogu tokom balkanskih i Velikog rata, kada su srpska vlada i izbegli narod boravili u njemu 1915–1916, podsećamo da se jedan od dva očuvana spomenika srpskim vojnicima koji su stradali u Prvom svetskom ratu nalazi na katoličkom groblju u Skadru.

Spomenik je podigla austrijska oraganizacija "Crni krst", a na tom mestu, zajedno s austrougraskim i ruskim, sahranjeno je i 156 srpskih vojnika.

Nadomak Skadra, koji drugačije zovu i gradom bicikala, moguće je videti i stari turski most "Ura e Mesit", koji je, prema predanju, sazidan bez gvožđa i cementa na reci Kir osam kilometara od Skadra.

I jeste istina da je u gradu velika gužva, da grad nema nijedan semafor, nedavno je urađen novi put, obilaznica oko grada ka Crnoj Gori, a u planu albanske vlade je i da izgradi novi most preko Bojane.

Njime će se povezati Albanija i Crna Gora. Most, čiji je projekat već gotov, povezaće Skadar i Ulcinj, dva turistička naselja – ulcinjsku Veliku plažu i skadarsko Velipolje.

I dok sam pisala ove redove, sve vreme su mi u glavi bili stihovi nobelovca Pabla Nerude "Lagano umiranje".

Čini mi se da je to sudbina srpskog naroda na ovim prostorima tj. u ovom gradu, jer je Srba u njemu sve manje i žalim zbog toga, baš kao što je i Ivan Jastrebov, ruski konzul, u svom kapitalnom delu "Stara Srbija i Albanija", izrazio žaljenje kad je pisao o gore spomenutom manastiru Sv. Sergija i Vlakha: "Žalim što će vremenom propasti ovaj spomenik srpske slave."