Čuvari magle

Piše za Kosovo onlajn: Muharem Bazdulj

Prošle godine pripremao sam rad za jednu međunarodnu konferenciju o poslednjoj deceniji dvadesetog veka na jugoslovenskom prostoru, a pod naslovom „Kad nezamislivo postane stvarnost: O prelasku iz mira u rat u realnom vremenu“.

Ideja mi je bila da pokažem kako su dani i nedelje kad je mir prelazio u rat zapamćeni u dnevnicima nekih značajnih kulturnih figura onog vremena, a čiji su dnevnici naknadno objavljeni (primjera radi, Živojin Pavlović, Aleksandar Tišma, Zdravko Malić, Divna Zečević, Milovan Đilas itd).

Danas se, naime, mnogima čini da je rat bio neizbežan, a ovi zapisi ilustruju činjenicu da se slika cele krize i njenih mogućih ishoda iz dana u dan menjala te da je realnost koja se naposletku ukazala ljudima do nedugo pre toga izgledala nezamislivo i nemoguće.

Uglavnom, navedeni dnevnici su čudesna lektira i potpuno izvan konteksta mog pomenutog rada. Čini mi se da svako njihovo čitanje, čak i najneambicoznije čituckanje od pet-deset minuta, potencijalno daje okvir za neko novo istraživanje ili otkriće.

Dnevnici su zgodni jer su kao stvoreni za čitanje nasumice. Otvaram tako dnevnik Zdravka Malića iz osamdesetih godina dvadesetog veka na 521. stranici i nailazim na ovakav zapis od 17. jula 1989; bio je ponedeljak: „Preksinoć, u gotovo praznoj dvorani kina 'Jadran' – kosovski film Čuvari magle. Režiser Isa Ćosja. Izvrsna fotografija i scenografija. Režiser ima puno smisla za tzv. lokalni kolorit i prava je šteta da mu scenario nije omogućio da svoj talent jače očituje. Naši Albanci vole simbolistički način izražavanja. I ne smeta ih sudar životne činjenice sa simbolom, a mene smeta. Ćosja bi napravio dobar film recimo o oslobađanju kosovske žene iz muškarčeva patrijarhalnog ropstva... Čuvari magle, film koji ću pamtiti unatoč svim svojim rezervama i distancama naspram tovarne simbolističke poetike“.

Ovih nekoliko redova su izuzetno indikativni. Zdravko Malić je umro 1997, njegovi dnevnici su, bez ikakvih izmjena, objavljeni dvadesetak godina nakon njegove smrti. Malić film definiše kao „kosovski“; mada u to vrijeme SFRJ uveliko postoji. Film jeste proizveden i produciran u Prištini, ali teško da bi film proizveden u Sarajevu, Skoplju ili Zagrebu opisao drukčije negoli „domaći“ ili „jugoslovenski“. Otkud to? Razlog je vjerovatno činjenica da je film snimljen na albanskom jeziku, pa ga Malić gleda titlovanog i u tom smislu mu je teško da ga nazove „domaćim“, mada posve prirodno govori o „našim Albancima“.

Malić film gleda nepune tri nedelje nakon velikog skupa na Gazimestanu povodom šeststote godišnjice Kosovske bitke. Takođe, prošle su skoro pune dve godine od famozne Osme sednice. U novokomponovanim istorijama Albanaca sa Kosova osamdesete godine dvadesetog vijeka, vrijeme nakon Titove smrti, proglašavaju se vremenom represije i maltene ropstva.

A tokom tih osamdesetih, primera radi, uveliko se proizvode filmovi na albanskom jeziku. Pre Čuvara magle, tu su, između ostalog, Izlet Emina Halilija, Proka koji je takođe režirao Isa Ćosja, Čovek od zemlje Agima Sopija, Nabujala reka Besima Sahatčijua, Zec sa pet nogu Ismailija Imerija. Beli tragovi Ekrema Krvazijua. U njima listom glume albanski glumci, na njima rade albanski scenaristi (Ramiz Keljmendi, Rifat Kukaj, Petrit Imami, Ekram Baša, Ethe Gaši, Fadilj Hisaj), albanski kompozitori (Baškim Šehu, Krist Lekaj, Akil Koči), kao i scenografi (Nazmi Sadiku, Nuredin Lodža, Aguš Bećiri). Film kao vjerovatno najkomplikovanija i najkompleksnija umjetnost na Kosovu je osamdesetih bio toliko razvijen da su lokalni kadrovi bili u stanju da „popune“ cijele ekipe.

Temelj današnje kosovske kinematografije su ti isti ljudi, uglavnom školovani u Beogradu. Pominjani Isa Ćosja, režiser Čuvara magle, rođen je 1949. na području crnogorske opštine Gusinje. Upravo je Ćosja možda i najistaknutniji današnji režiser na Kosovu; njegov film „Tri prozora i vešanje“, prvi je film sa Kosova koji je kandidovan za Oskara.

Bilo bi zanimljivo videti čak i u najrazvijenijim demokratskim zemljama koliko primjera ima širokog razvoja kinematografije na jednom manjinskom jeziku. Bilo bi zanimljivo videti i to gde su se u poslednjim decenijama dvadesetog veka snimali bolji i uspešniji filmovi na albanskom jeziku: u Albaniji ili na Kosovu, odnosno u Srbiji, odnosno u Jugoslaviji.

Danas nažalost i u delu javnosti u Srbiji postoji stereotip da posle 1980. ili 1981. Albanci na Kosovu nisu mogli da razvijaju svoju kulturu. Za one koji usprkos činjenicama tvrde tako nešto moglo bi se komotno reći da su ništa drugo do – čuvari magle.