Ćirić: Nemanjićke svetinje u Severnoj Makedoniji ugrožene, tragovi srpskih ktitora svesno se zamagljuju

Ponovljeni nedavni napad i teško vandalsko skrnavljenje Crkve Presvete Bogorodice manastirskog kompleksa Matejče, zadužbine Nemanjića iz 14. veka, na obroncima Skopske Crne gore, nadomak Kumanova, po ko zna koji put aktuelizuje hronične probleme zaštite srednjovekovnih nemanjićkih svetinja u Severnoj Makedoniji. Docent Filološko-umetničkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu Jasmina Ćirić ukazuje da to ugrožava ne samo fizički integritet manastira već i njegov istorijski, umetnički i duhovni značaj, prenose Novosti.

Uprkos činjenici da broj registrovanih srednjovekovnih spomenika kulture u Severnoj Makedoniji nije precizno definisan u objedinjenom registru, prema dostupnim podacima iz dosadašnjih istraživanja registrovano je 707 crkava. Tu nisu ubeleženi svi spomenici kulture, a ni veliki broj značajnih objekata nije pod odgovarajućom zaštitom.

Docent Filološko-umetničkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu Jasmina Ćirić ukazala je da se vandalskim napadom na Manastir Matejče i srnavljenjem Crkve Presvete Bogorodice dokazalo da je kulturno dobro pod zaštitom države u opasnosti, trpi različite atake, a sve to u uslovima, kako kaže, zapuštenosti i neadekvatne zaštite.

„Iako pripadaju vizantijskom kulturnom krugu, veoma je važno naglasiti da su ih gradili srpski kraljevi i vlastela. Manastir Presvete Bogorodice u Matejču, jedna od tih svetinja, pod zaštitom je države prema Zakonu o zaštiti kulturnog nasleđa RSM. Prethodni, kao i nedavni vandalski napad na ovaj manastir je ozbiljno kršenje ovog zakona, kao i međunarodnih konvencija koje je RSM ratifikovala u cilju zaštite kulturne baštine. Na osnovu tih zakonskih odredbi je jasno da nedavni vandalski čin ugrožava ne samo fizički integritet manastira Presvete Bogorodice u Matejču, već i njegov istorijski, umetnički i duhovni značaj. Sve to ukazuje na ozbiljnu potrebu pravne zaštite i primenu odlučnih mera za očuvanje ovog kulturnog blaga“, istakla je Ćirićeva.

Ona je naglasila i da je, uz Matejče, problematično i stanje fresaka u zadužbini kralja Milutina u Starom Nagoričinu.

„Veoma su ugrožene freske u zadužbini vlastelinke Danice i njenih sinova Dmitra i Bojka, u Crkvi Svetog Nikole u Ljubotenu u skopskoj opštini Butel. Na severnom zidu su portreti kralja Dušana, kraljice Jelene i njihovog sina Uroša. Freske u celoj crkvi bi trebalo očistiti adekvatno, jer su već poprimile okerast podton. Osim toga, glavna manastirska crkva Svetog Atanasija Aleksandrijskog i Svetog kneza Lazara Srpskog, poznatija i kao Nova Lazarica, u manastiru Lešak, podignuta je od 1924. do 1934, a freskopisana je 1936. Albanski teroristi su je minirali i uništili 21. avgusta 2001, a obnovljena je četiri godine kasnije donacijama EU. Od tada je, međutim, hram posvećen samo Svetom Atanasiju, a ime kneza Lazara se ni ne pominje. Štaviše, na Vikipediji na makedonskom jeziku piše da se pre rušenja, na ulaznom portalu, uz Svetog Atanasija nalazila bezimena freska. Kult kneza Lazara pretrpeo je svojevrsno brisanje memorije“, ukazala je Ćirićeva.

Ona je navela i da svetinje ne moraju nužno da budu skrnavljene fizički, ali da su zapuštene i da neretko to prati i svesno zamagljivanje tragova ktitora.

„Uprkos mnogim izvorima prvog reda u poveljama kralja Milutina, naročito poveljama kralja i cara Dušana, zatim ktitorskim natpisima na freskama i portalima koji ukazuju na Srbe graditelje zadužbina, često se o crkvama 14. veka u RSM govori kroz prizmu vizantijsko-romejskog narativa. To je još jedan primer zamagljivanja kompleksnosti istorijske istine i svojevrsnog poricanja srpskog doprinosa kulturnoj baštini koja je sačuvana u RSM. Ovakvi narativi narušavaju autentičnost i kompleksnost istorijskog konteksta, posebno ako govorimo o 14. veku i vremenu kada su srpski kraljevi i vlastela podizali zadužbine na teritoriji današnje Makedonije. Mi se danas suočavamo sa fenomenom da slučajni posetilac u Ohridu, ili nekom drugom gradu u RSM gde postoje sačuvane srpske zadužbine, jednostavno neće uspeti da pronađe adekvatne podatke na licu mesta“, istakla je ona.

Ćirićeva je podsetila da je neoboriva činjenica da je izgradnjom crkava upravo želja vladara ili ktitora bila da hramovi budu darovani ili Hilandaru ili hilandarskom pirgu Hrusija.

„Teritorijalno gledano, većina hramova u RSM, ako su obnovljeni u njihovo vreme ili ih je izgradio neki srpski vlastelin, jesu metosi Hilandara. Tako je vlastelin Karba sam svojim rukama izgradio Crkvu Svete Petke na Bregalnici 1334, a sa vinogradom, njivama i livadama poklonio ju je Hilandaru kralj Dušan. Mi ne znamo, na primer, ko je vlastelinka Borišica koja je podigla Bogorodičinu crkvu poviše Skoplja 1303, ali znamo da je taj hram pripadao hilandarskom pirgu Hrusija. Ljuboten, zadužbina vlastelinke Danice sa sinovima Dmitrom, gospodarom Zvečana, i Bojkom, gospodarom Matke. Tu je i crkva Svetog Đorđa - Pološko, zadužbina vlastelinka Jovana Dragušina, brata od tetke cara Dušana. Dragušin je naslikan u crkvi, a iznad njega je i portret cara Dušana sa caricom Jelenom. Crkva Svetog Stefana u selu Konče zadužbina je velikog vojvode Nikole Stanjevića, a i ona je darovana Hilandaru. Potvrda toga je čuvena predstava na zapadnoj strani severoistočnog stupca uz oltarsku pregradu gde je Bogorodica Strasna jedina sačuvana sa epitetom Hilandarina. I, naravno, Crkva Svetog Nikole u Psači, zadužbina vlastelina Vlatka sa knezom Paskačem“, objasnila je Ćirićeva.