Adem Demaći – "naoružani prorok" albanskog nacionalnog pokreta na Kosovu (1)

Piše za Kosovo onlajn: Dragan Bisenić, novinar

Protivnik iseljavanja Albanaca u Tursku

Kada je 11. decembra 1991. predsednik Evropskog parlamenta Enrike Baron Krespo uručio Ademu Demaćiju evropsku nagradu "Andrej Saharov", nazvanu po čuvenom ruskom fizičaru i disidentu, bilo je to najveće priznanje političkom zatvoreniku s najdužim zatvoreničkim stažom u Evropi. On je tri puta osuđivan i proveo je ukupno 28 godina u zatvoru. Demaći je u tome prevazišao sve irske, italijanske i nemačke teroriste koji su krajem prošlog veka važili za najveće i najopasnije protivnike britanske, italijanske ili nemačke vlasti. U tom smislu, Adem Demaći s pravom je upoređivan s južnoafričkim liderom crne većine, Nelsonom Mendelom. Na ceremoniji koja je trajala svega oko 15 minuta, Krespo i Demaći su održali kratke govore. Demaći je opširno govorio o važnosti slobodne reči i slobode govora za demokratski život, španski političar je u kratkim crtama predstavio Demaćijev život i njegove kvalifikacije za tu prestižnu nagradu.

Demaći, međutim, nije bio samo čovek koji se borio slobodnom i demokratskom rečju. On je bio utemeljivač ideologije oružane pobune i borbe Albanaca u Srbiji i Jugoslaviji, te je u tom smislu bio prethodnik stvaranja Oslobodilačke armije Kosova (UČK) koja je na Kosovu delovala od 1997. Nikolo Makijaveli je o jednom svom junaku, Lučanu Savonaroli, pisao da je «prorok bez mača» i da zbog toga nikada neće uspeti u političkoj borbi. Demaći je bio «naoružani prorok», ali ni to, ni prestižne evropske nagrade, neće pomoći Demaćiju da dovoljno ojača i učvrsti status među samim Albancima na Kosovu, a posebno van Kosova i da se domogne liderskih pozicija u nacionalnom pokretu kosovskih Albanaca, već je ona ostala u rukama Ibrahima Rugove, kojeg Demaći nikada nije prihvatio kao pravog lidera kosovskih Albanaca. Njegove političke partije koje je organizovao nisu bile uspešne na izborima, a nikada nije želeo da se priključi nekoj od stranaka koje su bile dominantne u albanskom stanovništvu. U tom smislu, Demaći je ostao nerealizovani potencijal i «prorok bez mača» u borbi za vlast. Za to postoji nekoliko razloga, ali o njima ćemo kasnije. Dovoljno je reći da na samom Kosovu ima veoma mali broj dela o Demaćiju, a jedina knjiga o njemu koju je kao neautorizivanu biografiju napisao Škeljzen Gaši, objavljena je 2010. godine.

Demaći je u opštem smislu deo miljea komunističkih disidenata koji nisu van tog obrasca koji je opisao Aleksa Đilas. Đilas je disidente opisao kao grupu koja je svim srcem bila za demokratiju i smatrala kako je ona najizgrađenija na Zapadu, ali disidenti nisu uzimali zapadne zemlje za model koji treba kopirati – ni sve njih zajedno niti neku od njih pojedinačno.

Ako su uopšte imali uzore, to bi onda bile skandinavske zemlje, jer se u njima više nego bilo gde država posvetila socijalnom staranju i brinula za opšte blagostanje. Dakle, od svih zapadnih demokratskih zemalja, disidentima su se najviše dopadale one u kojima je bilo najviše socijalizma.

Doslovce nijedan disident nije bio za liberalni kapitalizam sa minimalnim porezima i gotovo bez ikakve državne i društvene kontrole.

Demaćijev cilj, naravno, bila je «etnička Albanija» koja bi ujedinila sve albanske teritorije na Balkanu, ali za razliku od mnogih drugih organizacija, Demaći je bio mnogo fleksibilniji i dozvoljavao je brojne prelazne i komprmisne forme državnih aranžmana, među kojima je bila i Kosovo u sastavu Srbije i Crbe Gore kao deo konfederalnog rešenja.

Demaći nije krio svoje razočaranje unutrašnjim životom na Kosovu posle 1999. te je javno govorio da to nije Kosovo za koje se on borio i kojem je težio. Zato se i povukao iz aktivnog političkog života, ali to ne znači da su Demaćijeva snaga i harizmatična ličnost ostala bez snažnog uticaja na današnje političke i misaone tokove na Kosovu.

Kosovski premijer Aljbin Kurti je naistrajniji sledbenik i baštinik Demaćijevog prkosnog držanja, borbene revolucionarne i u neku ruku svojeglavog stava u politici, od sredine 90-ih godina prošlog veka, kada je bio na čelu studentskog protesta, kada je došao u Demaćijev vidokrug i zaslužio njegovo poštovanje.

Adem Demaći rođen je avgusta 1935. godine u Prištini, u Kraljevini Jugoslaviji, kao jedno od sedmoro dece od kojih je troje preživelo. Nesigurni da li će i on da preživi, njegovi roditelji nisu ni upisali njegovo rođenje sve do 26. februara 1936. godine, šest meseci kasnije.

Osnovnu školu Demaći je započeo u Prištini tokom italijanske okupacije 1941. do 1943. godine, nastavio je pod nemačkom vlašću 1944. i završio je 1946. godine, u sada već komunističkoj Jugoslaviji. U Prištini je od 1946. do 1953. godine završio osmogodišnju srednju školu.

Kao srednjoškolac, sa 17 godina, Demaći je objavio neke od svojih kratkih priča u listu Rilindja i časopisima Jeta e re i Zeri i Rinise. Kada je završio srednju školu, Demaći je upisao svetsku književnost na Univerzitetu u Beogradu. Ali na kraju njegovog petog semestra, Demaćijeva majka se teško razbolela, pa je bio prinuđen da prekine studije i vrati se u Prištinu. Tamo je počeo da radi kao urednik književnosti u vodećem dnevniku na Kosovu i Metohiji – «Rilindiji». 

Od 1953. do 1958. Demaći je potvrdio reputaciju pisca kratkih priča. Kthimi („Povratak“), jedna od njegovih najpoznatijih priča tog vremena, osudio je deportaciju kosovskih Albanaca u Tursku.

U prvoj polovini 1958. objavio je svoj prvi roman «Krvave zmije» , koji je bio prvi roman na albanskom jeziku objavljen na Kosovu i Metohiji. U njemu je Demaći napao tradiciju krvne osvete, sažimajući svoje ideje u posveti, „ne onima koji su hrabri da maknu prstom u zločinu, već onima koji hrabro pružaju ruku u pomirenju”.

Demaći je za to vreme bio napredan u intelektualnom smislu. Kao učenik je pod posebnim nadzorom svog profesora Idriza Ajetija i pesnika Esada Mekuljija objaviljivao priče u listu “Rilindja” (“Preporod”) i časopisima kao što su “Jeta e re” (“Novi život”) i “Zani i Rinisë” (“Glas omladine”). Potom se u periodu od 1953. do 1958. godine kao student svetske književnosti na Univerzitetu u Beogradu i kao stipendista lista “Rilindja” afirmisao pišući kratke priče u kojima se smelo usprotivio teškoj socioekonomskoj situaciji, a naročito o deportaciji Albanaca u Tursku.

Tokom studija je slušao predavanja renomiranih beogradskih profesora o svetskoj književnosti te je čitao dela poznatih svetskih književnika: Balzaka, Hemingveja, Kafke, Kamija, Mopasana, Čehova, Dostojevskog, Tolstoja i drugih.

Već tada Demaći je govorio da su njegove ideje bile definisane sa dva događaja. Prva prelomna tačka dogodila se dok je Demaći pohađao osmogodišnju gimnaziju u Prištini. Partizani su likvidirali one koji su bili kvislinzi i one koji su smatrani takvim na mestu koje je i danas poznato pod nazivom “Strelište”. Tu su streljani aktivisti Albanskog nacionaldemokratskog pokreta, nacionalističkog pokreta otpora antikomunističkog karaktera. Demaći je spominjao kako se budio zbog pucnjeva i rafala koji su se čuli noću.

Druga prelomna tačka bila je 1953. godina. Te godine je Tito s turskim ministrom spoljnih poslova Mehmetom Kopruluom sklopio «džentlmenski sporazum» kojim je omogućeno iseljavanje Albanaca iz Jugoslavije u Tursku.

Reč je bila o nizu susreta i dogovora koje je Jugoslavija imala sa zapadnim vojnim savezom NATO dok je bio na snazi Balkanski pakt potpisan na Bledu između Jugoslavije, Grčke i Turske. Albanci su pronosili gasine da su 28. februara 1953. Koča Popović i turski ministar Hulusu Kejnani postigli u Skopju tajni dogovor za preseljenje Albanaca sa mnogim objektima koje će im obezbediti Makedonija i turski konzulat. Ali, pravi sporazum bio je tzv. Tito-Kopruluov džentlmenski sporazum zaključen u Splitu 1953. godine, a koji je pripremio turski ministar Mehmet Koprulu. Reč je bila o tome da su porodice koje su smatrane Turcima, mogle slobodno da se presele u Tursku, što je bila ne mala privilegija, za zemlju koja je tada bila još uvek zatvorena prema svetu na standardan komunistički način. Izvori kosovskih Albanaca navode da je 1953–1954. emigriralo oko 40.000–50.000 ljudi. Lider kosovskih Albanaca u posleratnom periodu, višedecenijski lider kosovskih Albanaca, Fadilj Hodža, u memoarima piše i o tome kako se sastao sa Aleksandrom Rankovićem, želeći da mu objasni da je izjednačavanje sa Turcima kulturološka zaostavština, a ne etnička denominacija Albanaca. Bilo mu je stalo da to pitanje raspravi sa Rankovićem koji je, od tada, govorio da Albanci ne treba da napuštaju Jugoslaviju, već samo Turci. To se očito odnosilo na „slobodne migrante“ koji su svojevoljno odlazili u Tursku i, u skladu sa turskim zakonom o useljenju, etnički i identitetski se identifikovali kao Turci - što sam zakon nije sasvim jasno definisao. Zakon je išao na ruku turski govorećim zajednicama, poput Bošnjaka, Pomaka, Kerkeza, Albanaca i Tatara.

Sutra: Albansko ujedinjenje oružanim putem