FELJTON Strani faktor i izgradnja albanske nacije (4): Kalajeva misija prenošenja "duha Zapada“ na Balkan

Piše za Kosovo onlajn: Dragan Bisenić

Ono što je Paško Vasa pokušao, Barjaktar naziva "organizovanjem istorije", a na drugom mestu "oblikovanje" i "novo kreiranje istorije".

Iako Vasa nije imao određenu definiciju za šta se „albanski narod zalagao“, više je verovao u iskopavanja koja je preduzeo nego u njihove zbunjujuće aspekte. Neizvesnost o "narodu” i "etničkoj pripadnosti" stoga ne bi trebalo da dovede do linearnog razvoja koji završava nacionalnim državama.

Drugim rečima, dok je nacionalistički žar na Balkanu bio veoma efikasan, diskurs koji su različiti balkanski nacionalizmi otkrili nije bio ograničen na ideale nacionalne države "per se".

Dovodeći u pitanje, navodnu, neizbežnost balkanske nacionalne države i očigledne međuzajedničke antagonizame, Isa Blumi kritikuje «mitove regiona u pogledu zajedničkih identiteta i centralnog značaja etničke nacije posebno». Uzimajući u obzir Vasinu lojalnost osmanskoj administraciji, kao i albanske nacionalističke ciljeve posebno, nečiji kolektivni identitet možda nije tako jednostavan dok svaka dotična zajednica ili etnička jedinica pokušava da održi određene, ali kontradiktorne interese, kontatuje Barjaktar.

Albanstvo kao religija

Kao što će se pokazati u narednim odeljcima, Vasin identitet povezan sa albanskim nacionalizmom nije ga na kraju naveo da osujeti sve veze koje je imao sa Visokom Portom. Što se tiče etnonacionalizma u takvom kontekstu, očigledno ne samo da doprinosi stalno promenljivim interesima ljudi, već i uspostavlja različitu agenciju u diskursu modernizacije.

Barjaktar zaključuje da je Vasa "kreirao mitološki albanski indentitet" da bi "rešio religijsko pitanje Albanaca". Njegova mitološka rečenica je: "Religija Albanaca je albanstvo“. 

Njegov entuzijazam je usmeren ka otkrivanju "večnog Albanca" u budućnosti, ako ne i izvan nje. Nasleđujući teorije svojih sunarodnika, bio je veoma svestan da su mu mitovi potrebni za uspostavljanje naroda koji još uvek nije priznat u evropskim krugovima, pa je Vasa poboljšao ono što je pozajmio iz pelazgijsko-ilirske teorije da kanališe saznanja u tadašnji politički albanizam protiv grčke pretnje. I na kraju se obavezao da doda osnovne cigle mitova o albanskom nacionalizmu.

Činjenica da se mit-cigle nisu pojavile u jednoobraznom gledištu mora se tražiti unutar "djetinjeg nacionalizma“ Vasinog pisanja istorije. Ipak, naslednici albanskog nacionalizma, kao što su Sami Frašeri i Faik Konica, izvršili su izgradnju stubova čime su pojačali politički albanizam.

Politički manifest albanskog preporoda Samija Frašerija "Albanija – kakva je bila, jeste i biće. Misli o spasavanju otadžbine od njenih opasnosti“ pojavila se u vreme  Albanske lige u Peći (1899 - 1900). U njemu je predstavio buduću vladu sa liberalnim, modernim ustavom koji uključuje evropska građanska prava. Dani Otomanskog carstva bili su odbrojani i Albanci su mogli da računaju samo na sebe ako se carstvo raspadne.

Albanci nisu Osmanlije i morali su se boriti za svoju vlast bez obzira na versku pripadnost. Situacija u Carstvu i promene u evropskoj politici, moraju se uzeti u obzir. Bektaši je budućnost svog naroda video u prilagođavanju zapadnoevropskih obrazaca i stvorio gotovo potpunu nacionalno-istorijsku sliku koja je bila osnova za istoriografiju Albanije kasnijeg predsednika albanske Akademije nauka Aleksa Bude posle 1945. godine.

Najnovija istraživanja albanskog istoričara Raima Beljulija i mađarskog istoričara Kristijana Čaplar-Degovića sada su pokazala da je Lajoš fon Taloci  odigrao najznačajniju ulogu u poduhvatu da Albanci postanu nacija.

Ključnu ulogu u tome imalo je imenovanje Benjamina Kalaja za ministra finansija Dvojne monarhije 1882. godine. Austrougarska, zbog ustanaka, nije mogla odmah posle Berlinskog kongresa 1878. da realizuje svoje aneksionističke ideje prema Bosni i Hercegovini, iako je na to imala pravo posle odluke Trojecarskog saveza 1881. Ustanak u Hercegovini 1882. bio je direknto vezan za ovaj spoljnopolitički poraz Habsburške monarhije i njen neuspeh novih balkanskih osvajanja.

Kalaj je bio istog političkog profila kao hvatski ban Kuen Hedervari, ali sa daleko rafiniranijim veštinama u vladanju. Obojici je bio cilj da onemoguće političko ujedinjavanje Srba i Hrvata i tako spreče razbijanje dualističke strukture monarhije, ali su sredstva primenjana za ostvarivanje tog cilja bila različita. Kalaj smatra Srbe u Bosni i Hercegovini kao glavne neprijatelje, a Hedervari ih u Hrvatskoj koristi protiv konsolidovanja hrvatske nacionalne opozicije.

Smisao Kalajevog režima u BiH je administrativna i tehnološka modernizacija, uz istovremeni napor stvaranje jedne veštačke nacije, čiju osnovu bi predstavljalo muslimansko feudalno plemstvo. Za ovaj poduhvat najvažniji saradnik biće mu Lajoš Taloci, s tim što će ga on iz Bosne i Hercegovine, iz Sarajeva preneti i na albansko stanovništvo, sa istim metodama i sa istim ciljevima.

Oslanjanje na muslimanske begove bilo je preslikavanje stanja kakvo je postojalo u Mađarskoj posle 1867. Za muslimanske age i begove Kalaj je tvrdio da su "državotvorni element" koji poznaje zemlju i narod i jedini je u stanju da vlada. Iako je kao profesionalni istoričar u svojim knjigama o srpskom narodu Kalaj smatrao da je srpsko stanovništvo deo srpskog naroda, u političkoj praksi je polazio od mađarske ideje da treba razdvojiti pojam "političkog naroda" u društvu, od etničke pripadnosti njegovog stanovništva, pa na osnovu prvog pojma definisati naciju.

Duh Istoka i duh Zapada

Idejnu osnovu svoje politike, Kalaj je definisao u studiji "Ugarska na granici Istoka i Zapada" iz 1883. U njoj polazi od toga da postoji suprotnost između "duha istoka" i "duha zapada" u dva geografska dela Evrope.

Duh istoka karakterističan je za naroda od Indije do Jadranskog mora, a on se pokazuje u karakternim crtama tih naroda: "Žilava otporna sposbnost u pasivitetu, ali manja mera istrajne i delotvorne energije. Živahna naklonost za spekulativno posmatranje, u drugu ruku, opet, omalovažavanje zahteva praktičnog života, lukavština u grupnim odnosima javnog i privatnog života, kao jedino prirodno sredstvo slabijeg protiv jačeg, svirepost prema poniženim i omraženim tuđincima… Nedostatak patriotizma koje bi prigrlilo celu državu kao sveukupni pojam političkog, pravnog i narodnog jedinstva, a umesto toga najviše oduševljenje za rodno mesto, pleme, za narodnost u najužem smislu".

Nasuprot ovome, "zapadni duh" je duh Rimskog carstva. U njemu su se razni narodi "svezali silnom vezom opšteg državnog i privatnog prava, ujedinili u jedinstven politički narod, koji zajednički oseća, koji se oduševljava za iste ciljeve. Pravna država i politički narod – to su doista najosobenije tvorevine rimskog duha. Pa i danas one čine najvažnije momente u državnom obrazovanju zapadnog sveta". (Tomislav Kraljačić, Kalajev režim u BiH 1882 – 1903, Veselin Masleša, Sarajevo, 1987).

Ova filozofija je u osnovi počivala na misonom sistemu barona Jozefa Etveša. Poticao je iz jedne od najprestižnijih mađarskih aristokratskih porodica i bio je jedan od najvažniijih predstavnika mađarske romantičarske škole, a februarska revolucija 1848. u Mađarskoj označila je kratkotrajni trijumf njegovih progresivnih ideja.

Njegova sabrana dela u 17 knjiga objavljena su 1891. a jedno od najvažnijih dela mu je "Garancije vlasti i jedinstva Austrije" iz 1859. gde je pokušao da nađe kompromis između personalne unije i ministarskih odgovornosi na jednoj strani i centralazacije na drugoj.  Prenoseći ove ideje, Kalaj je kao svoj zadatak uzeo da “duh zapada” prenese na Balkan i tu potisne vladajući “duh istoka”.

Sutra nastavak - Albanija dobija primarni značaj za Monarhiju