Jugoslavija i svet nakon posleratnog konsenzusa

Piše za Kosovo onlajn: Srđan Garčević, osnivač portala The Nutshell Times

Kako se približavamo 80. godišnjici završetka Drugog svetskog rata u Evropi, čini se da je poredak koji je iznikao iz njegovog pepela uveliko nestao. Iako je oštra podela među nekadašnjim saveznicima—posebno između Velike Britanije i Rusije—oko toga kako obeležiti Dan pobede najočigledniji pokazatelj udaljavanja od centralnog mesta koje je Drugi svetski rat imao u globalnoj političkoj svesti, poslednjih godina pojavili su se mnogo značajniji znaci „smrti starog poretka“: opadanje interesovanja za multilateralizam i porast nacionalnog populizma. Pored toga, institucionalni, državno sponzorisani i „uradi sam“ revizionizmi sve više prodiru u mejnstrim, a s obzirom na to da većina onih koji su preživeli rat više nije među nama, emocionalni uticaj Drugog svetskog rata i njegov gotovo sveti status uveliko su oslabili. Ironično, činjenica da danas gotovo svi svoje političke protivnike nazivaju „fašistima“, a čak i najbanalniji globalni i lokalni događaji bivaju upoređivani sa Evropom 1930-ih i 1940-ih dodatno ističe da Drugi svetski rat više ne zauzima centralno mesto u međunarodnoj političkoj kulturi.

Mnogi se s pravom osećaju nelagodno zbog takvog razvoja događaja, delom i zato što se posleratni poredak temeljio na pretpostavci da bi bez njega katastrofe 1940-ih mogle da se ponove, pa čak i nadmaše zbog napretka u razvoju oružja za masovno uništenje. Da bismo sagledali moguću budućnost, ima smisla osvrnuti se na ono što se desilo u Jugoslaviji—zemlji koja je bila među prvim žrtvama pucanja posleratnog konsenzusa.

Pre četrdeset godina, posleratni konsenzus u Jugoslaviji počeo je da puca iznutra usled smrti Josipa Broza Tita, jer nije postojala figura sličnog autoriteta koja bi vodila zemlju kroz ekonomske krize 1980-ih. Istovremeno su stizali i spoljni izazovi, budući da su jugoslovenski etnički nacionalizmi dobijali podršku iz inostranstva—kako od nacionalnih dijaspora, tako i od država koje su u Jugoslaviji videle prepreku svojim interesima, kao i ideologiji agresivnog globalnog liberalizma koju su tada predstavljali Regan i Tačer. Pad Berlinskog zida i otvorena podrška koju je novo ujedinjena Nemačka pružila Hrvatskoj i Sloveniji da jednostrano napuste Jugoslaviju značili su da posleratni poredak u Evropi mora ustupiti mesto novom—u kome se, u ime globalnog liberalizma, mogu tolerisati, pa čak i slaviti revizionistički nacionalizmi. Taj model je ponovljen u Bosni i Hercegovini, a zatim i na Kosovu i Metohiji. Koliko je negiranje posleratnog nasleđa bilo ključno za nove države, najbolje pokazuje masovno uništavanje najočiglednijih simbola jugoslovenske borbe u ratu—spomenika palima u borbi, koje su često napadale hrvatske i albanske snage.

Iako je u Srbiji tokom 1980-ih i 1990-ih postojao revizionistički impuls, pretežno iz nacionalističke opozicije Slobodanu Miloševiću, preovlađujući stav u zemlji bio je i ostao da je Srbija pokušala da očuva krhku etničku ravnotežu Jugoslavije i sačuva sećanje na krvavu borbu protiv sila Osovine i njihovih saradnika. Jugoslavija je pretrpela jedan od najvećih ljudskih gubitaka u ratu—kako ukupno, tako i proporcionalno gledano—što je naročito ostalo u pamćenju kod Srba, koji su sistematski progonjeni u zonama pod nemačkom kontrolom, bilo direktno, bilo putem hrvatskih, bošnjačkih i albanskih kolaboracionista. Po udelu u stradalima, Srbi su u Jugoslaviji bili treća najpogođenija grupa, odmah iza Jevreja i Roma. Taj drugačiji odnos prema Drugom svetskom ratu prisutan je i danas, dodatno pojačan uverenjem u Srbiji da su institucije posleratnog poretka—posebno UN—ključne za očuvanje njenog suvereniteta nad Kosovom i Metohijom. Postoji i naklonost prema državama koje čuvaju većinu posleratne naracije i koje (barem nominalno) i dalje podržavaju multilateralizam posleratne ere.

Iako su mala veličina i ograničena moć Jugoslavije razlozi zbog kojih se lekcije njenog raspada teško mogu direktno primeniti na ceo svet, njen primer ipak pruža značajne uvide u ono što možemo očekivati. Najjasnija lekcija je unutrašnje prirode: svuda, a naročito u Jugoslaviji, posleratni konsenzus se oslanjao na uzdizanje ratnih događaja na gotovo religijski nivo, stvarajući time snažan narativ jedinstva koji je uspevao da drži etničke interese pod kontrolom. Kada je to nestalo, ne samo da se etnonacionalizam vratio, već su institucije koje su propagirale univerzalizam posleratnog doba—u medijima, akademiji i umetnosti—postale anahrone, a njihove funkcije su se fragmentisale prema političkim interesima. Dok se ti procesi već odigravaju na Zapadu, ono što je još interesantnije jeste dinamika među državama koje više nisu vezane prethodnim konsenzusom.

Iako su odnosi između država naslednica Jugoslavije u velikoj meri oblikovani interesima spoljašnjih sila koje su se „priključile“ našem političkom haosu, i dalje je vidljivo da države generalno slede dva različita puta. U nedostatku starog poretka, neke pokušavaju da se organizuju oko zajedničkih interesa i uz međusobno poštovanje stavova. Taj pristup se najbolje ogleda u multilateralnim projektima poput inicijative Otvoreni Balkan, ali i u rešavanju nekadašnjih napetih odnosa, poput onog između Srbije i Mađarske.

Druga opcija je daleko manje harmonična, a praktikuju je vlade koje su spremne da žrtvuju sopstveni razvoj, pa čak i suverenitet, kako bi naterale velike sile da vode njihove lokalne bitke—bez obzira na to koliko destabilišuće to moglo biti.

Kakav će poredak nastati nakon ovog u kojem živimo—ostaje nepoznanica. No, što pre dođemo do novog konsenzusa, to bolje. Ovoga puta, nadam se da ćemo biti dovoljno mudri da do tog konsenzusa stignemo bez još jedne katastrofalne globalne kataklizme.