Brisanje multietničke i antifašističke prošlosti u Peći

Piše za Kosovo onlajn: Srđan Garčević, osnivač bloga The Nutshell Times

Između još jedne vesti o paljenju doma jednog srpskog povratnika (ovaj put u Novom Selu Mađunskom) i još jedne brutalnosti prema mladim Srbima od strane prištinske vlade (ovog puta u Gračanici), šokirala me je vest da je Priština administracija je eskalirala svoj rat protiv multietničkih odnosa na Kosovu i Metohiji, sada ciljajući na prošlost.

Ispostavilo se da je vlast u gradu Peći odlučila da zada poslednji udarac spomeniku u znak sećanja na antifašističku borbu i žrtve fašizma u Drugom svetskom ratu – jednom od najvećih na Kosovu i Metohiji – i zamene ga spomen obeležjem OVK, organizacije čijim se čelnicima trenutno sudi za ratne zločine.

Nije iznenađujuće da ovo nisam saznao ni u jednoj od novinskih kuća koje imaju tendenciju da veoma budno prate arhitektonska dešavanja u Srbiji – sve do naših božićnih ukrasa – već iz baze podataka Spomenik, rada iz ljubavi koju vodi jedan istinski entuzijasta istorije i arhitekture. Sajt vodi Amerikanac koji je veliki deo svog života posvetio pričanju priče o jugoslovenskim socijalističkim spomenicima i arhitekturi zemlje, kao i njenoj istoriji. Pretpostavljam da je njegova zgroženost vestima proizašla iz činjenice da se ovim „spomenicima“ stalno vraća ne samo zato što ih vidi kao intrigantna dela javne umetnosti od globalnog umetničkog značaja (u Muzeju Moderne Umetnosti u Njujorku je bila izložba 2019. godine delom posvećena njima), već i kao hrabre društvene projekte, usmerene na ponovno uspostavljanje jedinstva između različitih jugoslovenskih etničkih grupa uprkos veoma krvavim međusobnim zločinima tokom Drugog svetskog rata, od kojih su mnogi imali još dužu istoriju pre toga.

Odluka o potpunom uništenju jednog takvog spomenika pogoršava se zbog činjenice da Peć ima posebno mesto u srpsko-albanskim odnosima.

To je istorijski mešoviti grad u kome se nalazi jedan od najsvetijih manastira Srpske pravoslavne crkve. Bio je to i onaj koji je dao najveći broj antifašističkih pobunjenika (i srpskih i albanskih), kao i mesta gde je represija nad antifašistima iz Drugog svetskog rata bila najjača ne samo od strane sila Osovine već i organizacije albanskih kolaboratora, ultranacionalista, Bali Kombetara.

Neki članovi lokalne albanske elite počeli su da sarađuju sa nacistima i fašistima i videli su ih kao zgodne saveznike u etničkom čišćenju zemlje od nealbanaca. Neki od njih su bili toliko odlučni protiv toga da budu deo multietničke Jugoslavije da je Bali Kombetar nastavio da se bori protiv jugoslovenskih Partizana i nakon završetka rata, a trvenja iz tog vremena bila su izvor tenzija tokom socijalističke Jugoslavije, koja je kulminirala 1990-ih. .

Vajanje mira

Međutim, spomenici poput onog u Peći, koji je dizajnirao Ante Gržetić, prikazujući grupu ljudi sa podignutim šakama, nastojali su da iznesu jedinstvo i zajedničku svrhu unutar Jugoslavije. Pokušaji da se zaleče rane nisu bili čisto simbolični: SFRJ je mnogo ulagala u Kosovo i Metohiju, region koji je u velikoj meri neindustrijalizovani, gradeći infrastrukturu i industriju, uključujući i čuvenu Pećku pivaru.

Investicija nije bila samo ekonomska: SFRJ je izgradila pozorišta i univerzitete, uključujući i svetski poznatu prištinsku biblioteku, sa ciljem da ublaži tenzije sa stanovništvom kosovskih Albanaca podržavajući njihovu kulturu. Napori Jugoslavije da podrži albansku kulturu (i ekonomiju) proširili su se i na Hodžinu Albaniju – čiji je antifašistički pokret imao jake veze sa partizanima – gde je jugoslovenska finansijska i tehnička pomoć pružana sve do raskola između Hodže i Tita, kako je pokazao istoričar Aleksandar Životić.

U jednom zaista multietničkom društvu, ovaj vizionarski spomenik od aluminijuma, kao i duga lista imena Albanaca, Srba i drugih koji su poginuli u borbi protiv nacista i fašista, bili bi centar za izgradnju bolje budućnosti. Ostali uništeni spomenici bi takođe bili obnovljeni da nas podsećaju na vremena kada se zaista ulagalo u zajedničku izgradnju. Ni jednoj od ovih ideja nije mesto na današnjem Kosovu i Metohiji, gde se obnavljaju domovi ultranacionalističkih nacističkih saradnika poput Džafera Deve.

Još tužnije je da elite u Peći i Prištini o tome ćute. Čak i među navodnim levičarima, jugoslovensko nasleđe je nešto što se eksploatiše isključivo zbog svoje estetike i oportunistički se nosi kao kožno odelo, ali se ideja tolerancije, pa čak i suživota – čak i kulturnog – izbegava. Međutim, u krugovima u kojima se Kurti smatra levičarem i nepokolebljivim borcem protiv fašizma, sve prolazi.