Bukuria e errët e një jete të dikurshme

Shkriuan për Kosovo online: Muharem Bazdul

Një nga pasazhet më të famshme dhe më të bukura nga korrespondenca e Andriqit mund të gjendet në letrën e tij drejtuar Tugomir Allaupoviqit, shkruar më 8 korrik 1919 dhe dërguar nga Spliti, ku thuhet si më poshtë: “Më vjen keq kur mendoj se Bosnja jonë e vjetër, e çuditshme po shuhet çdo ditë dhe nuk ka kush të regjistrojë e ruajë bukurinë e errët të jetës së dikurshme. [...] Dhe më vjen keq kur mendoj se me çdo plakë vdes një varg dhe me çdo frat varroset një histori. Për të mos folur për Bosnjën e sotme”.

Pjesë e magjisë së këtij citimi është edhe misteri i vogël që është krijuar rreth tij. Në studimin e tij të famshëm "Andriqi hershëm", Mirosllav Karaullac citon të njëjtin citat vetëm se në versionin e tij Bosnja nuk është "e çuditshme", por "sensuale". Mund të shkruhet një ese e tërë se sa tregues është ky "gabim" i Karaullit. Dhe është gabim, pasi është ruajtur origjinali i letrës së Andriqit, ku shihet se ai shkruan “çuditshëm”. Megjithatë, falë Karaulacit, Bosnja e Andriqit sot na shfaqet si e çuditshme dhe sensuale.

Citati i përmendur m'u kujtua pasi lexova lajmin e mëposhtëm: “Lleposava Stojanoviq, ose siç e quanin - gjyshja Milla, ka ndërruar jetë në Prishtinë, në moshën 91-vjeçare. Ajo ishte një nga më pak se një duzinë serbe që mbetën të jetonin në qytetin më të madh të Kosovës. “Kur një shpirt serb hesht në Kosovë dhe Metohi, është njësoj sikur të zhduket një qytet i tërë”, ka njoftuar doktor Aleksandar Çanoviq, i cili për vite të tëra është kujdesur për gjyshen Milla. Vite pas konfliktit të vitit 1999, numri më i madh i serbëve, rreth 40,000, u detyruan të largoheshin nga Prishtina, por jo gjyshja Milla. Lleposava Stojanoviq do të varroset në Nish”.

Me vetëdije ose, më shumë, në mënyrë të pavetëdijshme, Dr. Çanoviq këtu duket se po e perifrazon letrën e cituar të Andriqit. Për Andriqin, vdekja e çdo plake është si zhdukja e një vargu, ndërsa vdekja e një frati është varrimi i një historie, dhe doktor Çanoviq me të drejtë e krahason vdekjen e një plake specifike me zhdukjen e një qyteti të tërë.

Historia ndonjëherë i bën disa njerëz të bëhen një lloj simboli tashmë në vitet relativisht të vona. Kur serbët filluan të largoheshin masivisht nga Prishtina, Leposava Stojanoviq ishte tashmë më shumë se gjashtëdhjetë vjeç. Pasi vendosi të qëndrojë në Prishtinë, Leposava ishte një nga gjurmët e fundit të gjallë të pranisë serbe në këtë qytet. Rreth dyzet mijë serbë u larguan nga Prishtina, Lleposava Stojanoviq mbeti.

Vetëm ajo e dinte se si kishte kaluar çerek shekulli i fundit i jetës së saj. Nisur nga deklaratat dhe intervistat që dha, nuk kishte shumë hidhërim tek ajo. Ajo përjetoi tragjedinë e madhe prindërore të mbijetimit të të dy fëmijëve të saj, por mbeti me pesë nipër e mbesa. Ajo gjithashtu e mbijetoi burrin e saj.

Në një intervistë, Lleposava Stojanoviq ka thënë: “Të gjithë shqiptarët janë rreth meje, jam e vetmja serbe në këtë ndërtesë, askush nuk më ka prekur. Kemi punuar bashkë, nuk kam pasur kurrë probleme. Unë nuk u largova kur u larguan të gjithë familja, qëndrova vetëm. Unë kam lindur në Ferizaj, jam nga Kosova. Kur shkova në Beograd, gjithçka më ishte e huaj, kam shkuar edhe dy muaj të shoh vajzën time në Nish, sa ishin gjallë, por kur kthehem në Prishtinë, unë rilindem”.

Kur ajo foli për bashkëjetesën me shqiptarët (“Kemi punuar bashkë, nuk kam pasur kurrë probleme”), kjo evokon “bukurinë e errët të jetës së dikurshme” të Andriqit. Lleposava Stojanoviq nuk e idealizon të kaluarën, nuk thotë “kemi qenë vëllezër, kemi qenë një komb”, thotë “kemi punuar bashkë”, siç ka qenë dhe në këtë ka qenë ajo “bukuria e errët”.

Lleposava Stojanoviq e dinte se sa të ishin gjallë fëmijët e saj, një të gjashtën e vitit do ta kalonte në Nish, por vetëm me kthimin në Prishtinë, sipas fjalëve të saj do të “rilindte”. Tani, megjithatë, ajo nuk do të pushojë në Prishtinë. Është logjike, nipërit e saj nuk jetojnë atje, fëmijët e saj nuk janë varrosur atje, por dihet gjithashtu se varret serbe në Kosovë, për ta thënë në mënyrë eufemistike, shpesh përdhosen mbi mesataren.

Në qytetet ku struktura e popullsisë ka ndryshuar për shkak të persekutimit dhe spastrimit etnik, varrezat dhe varret janë shpesh gjurmët e vetme të njerëzve që nuk janë më atje. Për një çerek shekulli, Lleposava Stojanoviq mbajti një lloj prezence serbe në Prishtinë. Varri i saj do të jetë diku tjetër.

Një çerek shekulli më parë, Lleposava Stojanoviq ka mbetur pa njerëzit e saj në Prishtinë. Stevan Raiçkoviq përktheu vargjet e Aleksandër Bllokut, i cili thotë:

Jeto të paktën një çerek shekulli tjetër -

Kështu do të jetë, pa rrugëdalje, gjithçka.

Kështu ishte. Ka mundësi që Lleposava Stojanoviq në vitin 1999 të priste që bashkëkombësit e saj dalëngadalë të ktheheshin në Prishtinë me kalimin e kohës, por doli të ishte një iluzion. Ajo që ka qenë dikur po shuhet çdo ditë. Zhduken edhe kujtimet në të cilat bukuria e errët e jetës së dikurshme ruhej të paktën si kujtim.