Dialogu i Brukselit dhe pritjet e BE-së: Cila është një zgjidhje e qëndrueshme për serbët në Kosovë?

Ambasadori i BE-së në Prishtinë, Aivo Orava, tha se Unioni dëshiron të shohë një zgjidhje të qëndrueshme për serbët në Kosovë. E vetmja gjë që ai nuk e shpjegoi është se si është e realizueshme në praktikë. Nuk është për t’u habitur, sepse as bashkëbiseduesit e Kosovo online, dymbëdhjetë vjet pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Brukselit, nuk janë të qartë. Për disa, është respekt për ligjet ekzistuese të Kosovës, dhe për të tjerët, autonomi thelbësore dhe marrje parasysh e rrethanave të ndryshuara në terren para formimit të Bashkësisë së Komunave Serbe.

Shkruan: Gjorgje Baroviq

"BE-ja dëshiron të shohë një zgjidhje të qëndrueshme për situatën e komunitetit serb në Kosovë - një zgjidhje që zgjidh në mënyrë adekuate sfidat afatgjata me të cilat përballet popullsia në aksesin në shërbimet publike dhe një që garanton siguri, mbrojtje dhe demokraci pjesëmarrëse për të gjithë qytetarët. Ne, në BE, jemi të përkushtuar për bashkëpunim të ngushtë me të gjithë partnerët në mënyrë që të sigurohemi që detyrimet e Kosovës ndaj të gjitha komuniteteve të respektohen plotësisht”, tha Orav në një intervistë për Kosovo online.

Megjithatë, drejtori i Zyrës për Kosovën dhe Metohinë, Petar Petkoviq, thekson se përgjegjësia e madhe i takon pikërisht Brukselit, i cili për 12 vjet nuk është angazhuar për ta bindur Prishtina të "respektojë detyrimet e saj". Njëra prej tyre është formimi i BKS-së.

"Në vend të BKS-së, sot po përballemi me një valë persekutimi dhe emigrimi të serbëve për shkak të lëvizjeve përshkallëzuese, të paligjshme, të njëanshme dhe të dhunshme të Prishtinës, dhe një pjesë e popullit tonë u detyrua të largohej nga veriu i Kosovës dhe Metohisë në dy vitet e fundit për shkak të terrorit të Albin Kurtit", tha Petkoviq me rastin e 12 vjetorit të nënshkrimit të Marrëveshjes së Brukselit.

Belgzim Kamberi, bashkëpunëtor i Institutit “Musine Kokalari” ka një përgjigje ndryshe.

Ai e sheh problemin kryesor në faktin se as Brukseli dhe as Uashingtoni "nuk e dinë se në çfarë mënyre duhet të vazhdojë dialogu për normalizimin".

“Tani jemi në një situatë ku as BE-ja dhe as SHBA-ja nuk e dinë se si do të vazhdojë dialogu midis Kosovës dhe Serbisë në të ardhmen. Ata vetë kanë thënë se po kërkojnë ndonjë ‘instrument tjetër’ në lidhje me marrëdhënien midis Prishtinës dhe Beogradit”, specifikon Kamberi.

BKS dhe „ndonjë lëshim tjetër“

Prandaj, bashkëpunëtori i organizatës joqeveritare „Nisma e Re Shoqërore“ Aleksandar Shluka ka një zgjidhje të thjeshtë: të pyeten serbët në Kosovë se cili do të ishte një zgjidhje e qëndrueshme për ta, që të qëndrojnë dhe të mbijetojnë.

"Gjëja më e përshtatshme do të ishte t'i kërkohej komunitetit serb në Kosovë se cila është një zgjidhje e qëndrueshme për ta. Ne pamë se i gjithë procesi i dialogut të Brukselit u zhvillua në një nivel të lartë ku u zhvilluan negociata midis përfaqësuesve të Beogradit dhe Prishtinës dhe ku komuniteti serb në terren u neglizhua kryesisht. Dhe tani ajo zgjidhje e qëndrueshme është një temë shumë, le të themi, komplekse", thotë Shluka për Kosovo online.

Duke komentuar deklaratën e ambasadorit të BE-së në Prishtinë, Aivo Orav, se BE-ja “dëshiron të shohë një zgjidhje të qëndrueshme për komunitetin serb në Kosovë”, Shluka supozon se ka shumë të ngjarë të jetë formimi i BKS, me disa lëshime të tjera, siç është statusi i Kishës Ortodokse Serbe.

"Megjithatë, situata ka ndryshuar shumë në vitet e fundit. Dialogu nuk e ka më atë vrull, rrethanat kanë ndryshuar shumë krahasuar me vitin kur u ra dakord për Asociacionin. Sidomos kur flasim për veriun e Kosovës. Këtu ndodhën shumë gjëra negative. Shumë gjëra negative ndodhën këtu. Kemi parë vendime të shumta negative të qeverisë në Prishtinë. Në një farë mënyre, komuniteti serb e pa se ishte i cenueshëm kur bëhej fjalë për sigurinë, si dhe kur bëhej fjalë për disa shërbime të përditshme”, thekson Shluka.

Kjo shpjegon me mbylljen e një sërë institucionesh.

Prandaj, ai beson se komuniteti serb në Kosovë sheh një zgjidhje të qëndrueshme kryesisht përmes garancive më të forta se ato të ofruara përmes Bashkësisë së Komunave Serbe.

"Unë besoj se duhet të përfshijë një autonomi të qartë, le ta quajmë kështu, kur bëhet fjalë për sektorin e sigurisë, policinë. Ne e dimë që patëm diçka të ngjashme me Marrëveshjen e Brukselit, por mendoj se tani garancitë duhet të jenë më të forta. Nga ana tjetër, qasja në shërbimet e përditshme, dokumentet... Njerëzit tani kanë më shumë frikë nga mbyllja e institucioneve shëndetësore dhe arsimore", shpjegon Shluka.

Ai e sheh të vetmen rrugëdalje në garanci të qarta për komunitetin serb.

"Garanci që komuniteti serb do të jetë në gjendje të jetojë, të ushtrojë autonominë e tij brenda sistemit të Kosovës, ku ai sistem nuk do të jetë në gjendje ta shfuqizojë atë autonomi në asnjë kohë, ta uzurpojë atë në mënyrën që u përpoq ta bënte qeveria e mëparshme. Mendoj se duhet të hyjmë në negociata të reja mbi atë që do të thotë një zgjidhje e qëndrueshme dhe çfarë do të garantonte mbijetesën e komunitetit serb, nëse shohim se çdo ditë është gjithnjë e më pak", specifikon Shluka.

I pyetur pse Bashkimi Evropian nuk ka qenë në gjendje të zbatojë një zgjidhje të qëndrueshme për komunitetin serb për 12 vitet që kanë vazhduar negociatat, Shluka jep disa përgjigje.

"Disa do të thonë se BE-ja nuk është e interesuar, dhe unë do të thoja se nuk ka forcën për ta bërë këtë. Në fillim, ndërsa të dyja palët donin të negocionin dhe ndërsa të dyja palët shihnin disa përfitime nga ky proces, ajo mund ta arrinte atë përmes të ashtuquajturës politikë 'karrote dhe shkopi'. Por pas Marrëveshjes së Brukselit, ajo 'karrotë' u përdor më shumë. Serbia filloi negociatat për anëtarësim në BE, dhe Kosova gjithashtu nënshkroi Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit në vitet pas kësaj. Pra, kishte disa dhurata konkrete që BE-ja mund t'u ofronte palëve në këmbim të angazhimit të tyre në kontekstin e dialogut të Brukselit. Kjo ka qenë gjithnjë e më pak e pranishme për vite me radhë dhe palët nuk kanë parë ndonjë nxitje për t'u angazhuar më me vendosmëri", është i bindur Shluka.

Një problem tjetër që ai sheh është paaftësia e BE-së për t’u imponuar si aktor që, përveç zbatimit të politikës së “karrotës”, do të përdorte edhe politikën e “shkopit” dhe do të ndëshkonte aktorët që nuk respektojnë marrëveshje të caktuara.

"Pamë që ata u përpoqën në vitin 2023. Ato masa janë ende në fuqi ndaj Kosovës, por pamë gjithashtu se ato masa nuk ishin të mjaftueshme për të ndryshuar ndjeshëm politikën e Prishtinës. BE-ja ka kapacitete, por ne gjithashtu duhet të marrim parasysh faktin se ajo përbëhet nga shumë aktorë që kanë interesa të ndryshme. Dhe është shumë e vështirë të harmonizohen të gjitha këto", beson ky analist.

Kur bëhet fjalë për negociatat midis Beogradit dhe Prishtines nën kujdesin e BE-së, ekziston një problem shtesë që pesë vende nuk e njohin Kosovën.

"BE-ja nuk ka një zë koherent dhe të qartë midis anëtarëve të saj për të qenë në gjendje të veprojë më aktivisht. Mendoj se ky është problemi kryesor", përfundoi Shluka.

"Politikat e qëndrueshme"

Profesori i së Drejtës Kushtetuese Mazllum Baraliu beson se standardet për komunitetet pakicë në Kosovë janë më të mira se sa në BE, por problemi është se “politikat e qëndrueshme” nuk zbatohen në mënyrë konsistente apo mjaftueshëm për të gjithë qytetarët.

Ai beson se Orav, si ambasador i BE-së, duhet të jetë i njohur me standardet e Kosovës: ligjet dhe Kushtetutën.

"Për komunitetet pakicë në Kosovë, këto janë standarde më të larta se çdo vend në Evropë dhe madje edhe më gjerë. Çështja dhe problemi është se politikat e qëndrueshme nuk zbatohen në mënyrë të vazhdueshme dhe të mjaftueshme për të gjithë qytetarët, si për shumicën ashtu edhe për pakicën", thotë Baraliu për Kosovo online.

Ai i sheh arsyet e moszbatimit te pasojat e luftës hibride, si dhe te përpjekjet e partive politike, grupeve formale dhe joformale për të penguar qytetarët të jenë "pjesë integrale e marrëdhënieve demokratike dhe integruese".

“Nuk ka asgjë më shumë për të bërë përveçse të zbatohet ajo që ekziston, dhe ne gjithashtu kemi një zgjidhje në decentralizim në mënyrë që në mënyrë asimetrike, komunat me shumicë serbe të kenë më shumë juridiksion krahasuar me, të themi, kuvendet e komunave me shumicë shqiptare. Pastaj, në Kushtetutën e Kosovës, ka vende të rezervuara dhe ekziston mundësia që komunitetet pakicë të vendosin dhe të mos lejojnë, ato kanë çelësin për të mos ndryshuar Kushtetutën”, saktëson ky analist.

Ai shpjegon se për të ndryshuar dispozitat kushtetuese që kanë të bëjnë me të drejtat e komuniteteve pakicë, nevojitet jo vetëm mbështetja e 80 deputetëve, por edhe shumica prej 20 deputetësh nga radhët e komuniteteve pakicë ku serbët kanë shumicë.

"Asgjë nuk mund të bëhet, as ligjet më të rëndësishme që kanë të bëjnë me komunitetet pakicë nuk mund të ndryshohen pa pëlqimin e tyre, dhe tani ato janë miratuar në mënyrën që u përshtatet më së miri. Pra, kjo nuk është e vërtetë dhe mendoj se (Aivo Orav) nuk i ka studiuar mirë ligjet dhe Kushtetutën, sepse sipas ligjit dhe Kushtetutës, të gjithë qytetarët janë të barabartë, dhe kjo Kushtetutë dhe ligjet konsiderohen më demokratiket në Evropë. Një pyetje tjetër është se si zbatohet. Është e qartë se ato nuk zbatohen as për qytetarët e tjerë", thekson Baraliu.

I pyetur se cila mund të jetë arsyeja pse këto rregullore nuk po zbatohen, Baraliu thekson kushtet ekonomike.

"Kosova ishte pjesa më e pazhvilluar e ish-Jugosllavisë. Tani jemi vendi më i pazhvilluar në Evropë. Prandaj, nuk ka asnjë mënyrë për të tjerët, nuk ka mundësi për të zgjidhur gjërat themelore. Por ekziston Serbia e cila ndihmon dhe e cila sipas ligjeve tona mund të ndihmojë dhe financojë pa probleme. Pra, ekzistojnë ato standarde", tha Baraliu.

Ai gjithashtu thekson se është e nevojshme të kujdeset për investime proporcionale në të gjitha pjesët e Kosovës me përparësi investimet dhe financimin në zonat më të pazhvilluara.

“Megjithatë, pavarësisht se sa investime kanë bërë këta politikanë, ju e dini se çfarë kanë bërë, por kjo nuk është një çështje për mua ose për ju”, thotë Baraliu.

Situatë e re dhe "limbo"

Megjithatë, historiani Stefan Radojkoviq beson se e vetmja zgjidhje e qëndrueshme për komunitetin serb në Kosovë do të ishte ruajtja e institucioneve serbe.

Ai shpjegon se lëvizjet e Prishtines kanë krijuar një “situatë të re” në të cilën është e diskutueshme se deri në çfarë mase marrëveshjet e arritura do të jenë në gjendje të zbatohen, përfshirë funksionin e Bashksisë së Komunave Serbe.

"Zgjidhja e qëndrueshme është mbrojtja e institucioneve serbe në Kosovë dhe Metohi. Kjo është absolutisht numër një, dhe kjo i referohet në veçanti arsimit, kulturës, shëndetësisë, por edhe institucioneve të tjera sociale dhe publike që ishin atje. Me sa duket, qëllimi dhe plani ishte që ato të ishin brenda asociacionit të komunave serbe, megjithatë, e gjithë kjo ishte pjesë e paketës së marrëveshjeve të Brukselit nga viti 2013 dhe 2015, e cila tani është një letër e vdekur. Prandaj, lëvizjet e Kurtit në terren, me sa duket, çuan në një situatë të re ku pyetja e thjeshtë është se deri në çfarë mase ajo marrëveshje do të jetë në gjendje të zbatohet", thekson Radojkoviq për Kosovo online.

Ai shton se për komunitetin serb në Kosovë, një zgjidhje edhe më ideale që do të garantonte mbijetesën e tij do të ishte pajtueshmëria me vendimet e Këshillit të Sigurimit të OKB.

“Situata më ideale është të respektohet Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit të OKB-së”, saktëson Radojkoviq.

Ai e sheh deklaratën e Oravit si një “hyrje” në pjesën e dytë të “turneut ballkanik” të Përfaqësueses së Lartë të Bashkimit Evropian për Politikë të Jashtme dhe Siguri, Kaja Kallas.

Pritet që Kallas, si në Beograd ashtu edhe në Prishtinë, do të këmbëngulë në respektimin e marrëveshjeve të nënshkruara, nga viti 2013 deri në ato të fundit, të cilat po gjejnë mënyrën për zbatimin e marrëveshjes së Brukselit.

"Megjithatë, duket se ishte 'shumë pak - erdhi shumë vonë'. Gjithmonë ka pasur shumë pak deklarata të tilla, kështu që shohim se gjatë administratës së Kurtit pati një anulim de facto të çdo marrëdhënieje midis komunitetit serb dhe Prishtinës, veçanërisht në veri të Kosovës. Megjithatë, serbët në jug të Ibrit gjithashtu menduan se ata nuk janë në të vërtetë një komunitet që dëshirohet në Kosovë nga shumica, komuniteti shqiptar. Dhe tani kjo listë dëshirash duhet ta rigjallërojë dialogun e Brukselit, i cili të paktën ka rënë në një rrugë pa krye, dhe do të ishte më e vështirë të thuash se ai është klinikisht i vdekur", theksoi Radojkoviq.

Kjo është arsyeja pse ai e interpreton vizitën e Kallas si dëshirën e BE-së për të dalë nga "limbo" në të cilën u gjend për shkak të trazirave të reja gjeopolitike.

“Kaja Kallas po vjen për të konfirmuar se Ballkani Perëndimor është oborri i Bashkimit Evropian, veçanërisht tani në këtë proces të rishpërndarjes së letrave në skenën globale midis Rusisë, SHBA-së dhe Kinës, ku Evropa është gjendur në një situatë të pasigurt dhe tani po përpiqet të afirmohet të paktën si një aktor rajonal me rëndësi të madhe”, beson Radojkoviq.

Ai është i bindur se BE-ja do të përpiqet ta bëjë këtë duke i ofruar rajonit një lloj "karrote" përmes Planit të Rritjes Financiare dhe fondeve të reja.

Një problem shtesë për BE-në, dhe kur bëhet fjalë për Prishtinën, ai e sheh në afrimin në rritje me Turqinë.

“Sa i përket Prishtinës, ajo do të përpiqet pak me sanksionet që ka futur, nuk do të japë mbështetje për anëtarësim në Këshillin e Evropës. Do të shohim nëse do të ketë ndonjë ndikim vendimtar, por duket se vizita e Kaja Kallas është në fakt disi e detyruar nga ngjarjet në skenën globale, dhe për të qenë e sinqertë, duhet të merret parasysh edhe fakti që presidentja e administratës së Prishtina, Vjosa Osmani, vizitoi Ankaranë dhe ndoshta pret më shumë mbështetje nga Turqia sesa nga BE”, specifikon Radojkoviq.