Tre vjet nga Marrëveshja e Uashingtonit: Pse u humb një mundësi e mirë për normalizim?

Pikërisht tre vjet më parë në ditën e sotme, në Shtëpinë e Bardhë, në prani të presidentit të atëhershëm të SHBA-së, Donald Trump, presidenti serb Aleksandar Vuçiq dhe kryeministri i atëhershëm i Kosovës Avdullah Hoti nënshkruan Marrëveshjen e Uashingtonit, e cila më pas shihej si një shans i ri për të ndërtuar paqen e përhershme dhe stabilitet afatgjatë, jo vetëm kur bëhet fjalë për marrëdhëniet ndërmjet Beogradit dhe Prishtinës, por edhe në kontekstin e të gjithë rajonit të Ballkanit Perëndimor. Sot, tre vjet më vonë, Marrëveshja e Uashingtonit është pothuajse e harruar dhe pak nga ajo që ishte parashikuar është arritur.

Analistët nga Beogradi dhe Prishtina tregojnë për Kosovo online se pas tre vitesh është e qartë se një mundësi e mirë që mund të kishte çuar në përparim të dukshëm në normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve u humb.

Optimizmi fillestar u shua shumë shpejt, sidomos pas ardhjes së Albin Kurtit në krye të qeverisë në Prishtinë.

Me marrëveshjen e Uashingtonit, Kosova u pajtua që të respektojë një moratorium njëvjeçar të fushatës për anëtarësim në organizatat ndërkombëtare dhe Serbia pranoi të ndalojë lobimin për tërheqjen e njohjes së pavarësisë së Kosovës. Moratoriumi u vazhdua edhe pas afatit nga marrëveshja, deri në pranverën e vitit të kaluar kur Prishtina aplikoi për në Këshillin e Evropës.

Po ashtu është planifikuar që nga të dyja palët të zbatohet marrëveshja për autostradën Beograd-Prishtinë, e nënshkruar më 14 shkurt 2020, si dhe marrëveshja për hekurudhat. Përveç kësaj, të dyja palët janë zotuar t'i përkushtohen një studimi fizibiliteti mbi mundësitë e lidhjes së infrastrukturës hekurudhore Beograd-Prishtinë me portin në Adriatik.

Në Marrëveshjen e Uashingtonit thuhej se Kosova dhe Serbia do të bashkëpunojnë me Korporatën Amerikane për Financimin e Zhvillimit Ndërkombëtar dhe në memorandume mirëkuptimi për funksionalizimin e “Autostradës së Paqes”, hekurudhës Prishtinë-Merdare dhe hekurudhës Nish-Prishtinë.

Marrëveshja parashikonte anëtarësimin e Kosovës në “mini Schengen”, i cili u iniciua nga Serbia, Shqipëria dhe Maqedonia e Veriut, më vonë “Ballkani i Hapur”, por kjo nuk ndodhi.

Të dyja palët ranë dakord të bashkëpunojnë me Departamentin e Energjisë të SHBA-së dhe entitete të tjera të qeverisë amerikane për një studim fizibiliteti për shfrytëzimin e përbashkët të liqenit të Gazivodës, i cili është ende një çështje mosmarrëveshjeje mes Beogradit dhe Prishtinës.

Marrëveshja përfshinte gjithashtu detyrimin për të mbrojtur dhe promovuar lirinë fetare, duke përfshirë rivendosjen e komunikimit ndërfetar, mbrojtjen e objekteve fetare dhe zbatimin e vendimeve gjyqësore në lidhje me KOS, si dhe vazhdimin e kthimit të pronës së trashëguar, të cilën Prishtina ende nuk e ka respektuar.

Ata u zotuan gjithashtu të përshpejtojnë përpjekjet për gjetjen dhe identifikimin e eshtrave të personave të zhdukur dhe të angazhohen për identifikimin dhe zbatimin e zgjidhjeve afatgjata dhe të qëndrueshme për refugjatët dhe personat e zhvendosur brenda vendit. Në një raund të dialogut të nivelit të lartë në Bruksel, në maj të këtij viti, u miratua Deklarata për të Zhdukurit, por të dyja palët ende akuzohen për moszbatim e saj.

Në marrëveshje, Kosova pranoi të hapte një ambasadë në Jerusalem, dhe në këmbim që Izraeli të njohë pavarësinë e Kosovës.

Milan Krstiq, profesor asistent në Fakultetin e Shkencave Politike, thotë për Kosova online se Marrëveshja e Uashingtonit ishte një mundësi e mirë për përparim në normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet Beogradit dhe Prishtinës, e cila u mungua dhe se përgjegjësia më e madhe për moszbatimin e Marrëveshja nga ky dokument i takon palës shqiptare, veçanërisht që nga ardhja në pushtet e rrymës së kryeministrit të Kosovës, Albin Kurti.

“Pika kyçe politike e marrëveshjes ishte moratoriumi për aplikimin e Prishtinës për anëtarësim në organizatat ndërkombëtare, nga njëra anë, dhe moratoriumi në fushatën e Beogradit për të tërhequr njohjen. Ishte një moratorium njëvjeçar, por më vonë u zgjat, që është, Departamenti i Shtetit deklaroi se besonte se për t'u zgjatur, Beogradi dhe Prishtina në të vërtetë ranë dakord për të dhe përderisa kjo lloj sjelljeje zbatohej në praktikë, ai aspekt thelbësor politik i marrëveshjes në fakt funksionoi. Në momentin që Prishtina vendosi për të aplikuar për anëtarësim në Këshillin e Evropës, ajo dispozitë ka vdekur. Kjo u pasua nga reagimi i Beogradit, i cili njoftoi tërheqje të reja të njohjeve", thotë Krstiq.

Ai thekson se një nga dispozitat e rëndësishme të Marrëveshjes së Uashingtonit, e cila u “heq” shumë shpejt nga rendi i ditës, ishte hyrja e Kosovës në “mini Shengenin” e atëhershëm, pra në “Ballkanin e Hapur”, që sipas tij ishte një mundësi e humbur.

“Momenti kur Albin Kurti, pak muaj pas nënshkrimit të marrëveshjes, fitoi zgjedhjet në Kosovë, ishte e qartë se nuk kishte asnjë lidhje me zbatimin e Marrëveshjes së Uashingtonit. Janë pak gjëra që janë zbatuar dhe janë kryesisht të natyrës teknike, si p.sh., objekti ndërtimor në vendkalimin Merdare, ose disa gjëra janë zbatuar pavarësisht nga kjo marrëveshje, me ndërmjetësimin e BE-së, si ndërtimi i autostradës Nish-Prishtinë, pjesa për disa gjëra kanë ndodhur në disa procese të tjera, siç është puna për diversifikimin e burimeve të energjisë”, thekson ai, dhe kujton se sipas disa interpretimeve të marrëveshjes, Serbia është dashur ta transferojë ambasadën nga Tel Avivi në Jerusalem, gjë që nuk e ka bërë ndodhi, por Beogradi hapi zyrën e Odes ekonomike atje.

Ato dispozita ekonomike të marrëveshjes nga Shtëpia e Bardhë që janë duke u zbatuar edhe sot, thotë Krstiq, kryesisht shkojnë përtej Marrëveshjes së Uashingtonit.

“Mendoj se ka një gabim nga Uashingtoni, sepse u njoftua se do të përfshihen shumë më tepër para në zbatimin e të gjitha këtyre marrëveshjeve, zyra e Korporatës Amerikane për Financat e Zhvillimit Ndërkombëtar (DFC) në Beograd është e hapur, por në fakt tani është në gjendje letargjie, shuma e madhe e parave që ishte paralajmëruar se do të investohej në këto projekte nuk është ende aty, kështu që për atë pjesë të zhvillimit ekonomik të marrëveshjes, mendoj se kishte mungesë vazhdimësie në raport me atë që ishte premtuar në Shtëpinë e Bardhë tre vjet më parë. Dhe kishte mungesë vazhdimësie sepse Donald Trump e premtoi, dhe duhet theksuar, gjithashtu në kontekstin e fushatës së tij aktuale për presidencën. Dhe pas ndryshimit të qeverisë, pavarësisht nga fakti që DFC është një institucion dypartiak, i themeluar me mbështetjen e demokratëve dhe republikanëve, është e qartë se administrata e re në Uashington nuk mendoi se duhet të investojmë njësoj në këtë rajon në mënyrën që republikanët paralajmëruan dhe planifikuan", shpjegon Krstiq.

Ai kujton se kur ndodhi ndryshimi i qeverisë në Uashington, edhe sekretari amerikan i Shtetit, Anthony Blinken, edhe i dërguari për Ballkanin Perëndimor, Gabriel Escobar, thanë se Marrëveshja e Uashingtonit ishte ende e vlefshme për SHBA-në.

"Por padyshim që i referohej një pjese më të ngushtë të asaj marrëveshjeje, kryesisht thelbin e saj politik, dy moratoriumeve të ndërsjella. Dhe kjo është ajo që Uashingtoni po përpiqej të mbante. Ata ende po punojnë në disa pika, për shembull, në ato që lidhen me zvogëlimi i ndikimit të Rusisë dhe Kinës, veçanërisht përmes diversifikimit të burimeve të energjisë.Ka disa ndërprerje midis administratës së vjetër dhe asaj të re amerikane, kur bëhet fjalë për Marrëveshjen e Uashingtonit, por ka edhe shumë vazhdimësi midis politikave të Trump dhe Biden ndaj rajoni”, thekson Krstiq.

Krstiq thotë se Marrëveshja e Uashingtonit në kohën kur u arrit ishte një impuls pozitiv në drejtim të forcimit të marrëdhënieve ndërmjet Serbisë dhe SHBA-së.

“Vetë fakti që ishte takimi i parë në Shtëpinë e Bardhë mes presidentëve serb dhe amerikanë, hera e parë që nga Koshtunica dhe Gjingjiq, ishte simbolikisht një hap përpara. Ishte pjesë e vazhdimësisë së marrëdhënieve me administratën Trump që nisi një pak më herët dhe vazhdoi, më duket, edhe sot me administratën e Bidenit, megjithë lëkundjet dhe turbulencat e herëpashershme në marrëdhëniet, por ndikimi i kësaj marrëveshjeje nuk duhet ekzagjeruar, ishte simbolikisht më i rëndësishëm se sa ndryshoi diçka nga ana operacionale. ne shohim edhe sot se në fakt, politikisht, nuk është më relevante”, përfundon Krstiq.

Avokati dhe eksperti i të drejtave të njeriut, Milan Antonijeviq, thotë për Kosova online se Marrëveshja e Uashingtonit kishte disa pika shumë domethënëse, veçanërisht në pjesën ekonomike të lidhjes së Beogradit dhe Prishtinës, kur bëhet fjalë për infrastrukturën, rrugët, hekurudhat, energjinë.

"Mendoj se disa gjëra janë bërë në ato fusha. Prishtina është zotuar që të mendojë të hyjë në 'mini Shengen', pra në 'Ballkanin e Hapur' dhe kjo është diçka që nuk e kemi parë ende. Fatkeqësisht, u bë shumë e qartë shpejt që pjesët e marrëveshjes të refuzuara nga Prishtina, përfshirë atë pjesë që ka të bëjë me 'Ballkanin e Hapur'. Mirëpo, sjellja e Prishtinës nuk e zhvlerëson atë marrëveshje, përkundrazi, çdo administratë amerikane mund t'i kthehet asaj. Do të shohim se si do të duken zgjedhjet e ardhshme presidenciale në SHBA dhe nëse disa nga këto çështje do të kthehen në fokusin e administrates amerikane. Por padyshim që administrata aktuale nuk ishte tepër e interesuar për zbatimin e të gjitha atyre pikave”, thotë Antonijeviq.

Kur është fjala për sjelljen e autoriteteve shqiptare, Antonijeviq ka bërë një paralele mes marrëveshjeve të Uashingtonit dhe Brukselit, në të cilat, siç thotë ai, ka pika që Prishtina nuk është e gatshme t'i zbatojë as 10 vjet pas nënshkrimit të saj.

"Ndoshta, në të dyja rastet, Prishtina vetëm po blente kohë brenda, procesit të negociatave. Por unë nuk do të refuzoja asnjërën nga pikat as në marrëveshjet e Brukselit dhe të Uashingtonit, as nuk do ta pakësoja rëndësinë e tyre, por ato mund të përdoren realisht në fushën tonë diplomatike në komunikim me Uashingtonin, për t'u kujtuar vazhdimisht për obligimet që ka marrë Prishtina. Besoj se ambasadori i Serbisë në SHBA i di shumë mirë të gjitha këto dhe i referohet kësaj marrëveshjeje, duke treguar atë që Prishtina nuk e ka zbatuar. Kjo marrëveshje është e vlefshme, nuk është shfuqizuar dhe na jep njëfarë avantazhi diplomatik kur është fjala për normalizimin e marrëdhënieve me Prishtinën”, thotë Antonijeviq.

Dhe ai beson se nënshkrimi i Marrëveshjes së Uashingtonit tre vjet më parë i dha shtysë shtesë forcimit të marrëdhënieve ndërmjet Serbisë dhe Amerikës.

“Ky ishte efekti i kësaj marrëveshjeje. Kjo mund të shihet edhe nga një komunikim i mëhershëm, me të vërtetë i cilësisë së lartë ndërmjet Serbisë dhe Amerikës, i cili më duket se është vërtetuar vetëm me një marrëveshje të tillë. Por edhe pas kësaj, pas ndryshimi i administratës amerikane, me administratën e Bidenit, ky trend i përmirësimit të marrëdhënieve mes Serbisë dhe Amerikës vazhdoi, mendoj se kjo marrëveshje është një sinjal i qartë edhe për disa 'lojtarë' të tjerë në rajonin tonë se Serbia ka zgjedhur qartë rrugën e të cilat ajo dëshiron të zgjidhë të gjitha çështjet e hapura dhe madhore, dhe kjo është, mbi të gjitha, BE-ja, Marrëveshja e Brukselit, procesi i Berlinit dhe sigurisht SHBA-të, të cilat, kur shikoni përvojën në 1995 dhe nënshkrimin e Dejtonit. Marrëveshja është ndoshta mbështetja më e afërt për zgjidhjen e çështjeve të mëdha dhe të dhimbshme në rajon.Besoj se në atë përvojë qëndron besimi i Presidentit Vuçiq dhe të gjithë atyre që morën pjesë në këtë proces, SHBA-të neutralisht do të ndihmojnë më së shumti për arritjen e zgjidhjeve të caktuara që i përshtaten të gjithëve që jetojnë në Kosovë, se minoritetet do të mbrohen”, është i bindur bashkëbiseduesi ynë.

Ai rikujton se me këtë marrëveshje Prishtina është zotuar që të zbatojë gjithçka që ishte rënë dakord më parë në marrëveshjen e Brukselit.

“Ekziston edhe çështja e të drejtave fetare, pronës, mbi të gjitha e kishës ortodokse serbe, të cilën Prishtina është zotuar ta zgjidhë me Marrëveshjen e Uashingtonit. Tre vjet pas kësaj, ne ende nuk e kemi, pra përvjetorin e Uashingtonit. Marrëveshja duhet të përdoret për t'u rikthyer angazhimeve të Prishtinës dhe të tregojmë se Serbia ishte konstruktive në tavolinë dhe se ne ramë dakord për gjëra që na afrojnë zgjidhjeve, por që Prishtina, edhe pse e kishte nënshkruar marrëveshjen në atë kohë, as përpiqen të zbatojnë shumë nga ato gjëra, përkundrazi, politikanët e tyre, mbi të gjitha Albin Kurti, refuzojnë të zgjidhin disa çështje. Nëse Prishtina dëshiron ndonjë respekt në marrëdhëniet ndërkombëtare, diplomacinë, duhet të zbatojë gjithçka që ka marrë si obligim ”, thekson ai.

Antonijevic beson se administrata e Bidenit nuk ka hequr dorë nga Marrëveshja e Uashingtonit dhe se zyrtarët amerikanë kanë dërguar vazhdimisht mesazhe se ajo është ende në fuqi dhe se asnjë nga pikat e marrëveshjes nuk ka ndryshuar që nga ardhja e Bidenit.

“Ata flasin shumë qartë për obligimet e marra nga Prishtina, çfarë nuk i kanë zbatuar dhe janë vendosur sanksione ndaj Kosovës. E gjithë kjo flet për seriozitetin e çdo nënshkrimi në një dokument të caktuar. Pala që e kupton këtë do të jetë në një përparësi, mendoj se Serbia është në këtë moment dhe sa mirë i ka kuptuar dhe zgjidhur shumë nga ato çështje, kështu që ka të drejtë të kërkojë zgjidhjen e gjithçkaje që Prishtina ka nënshkruar”, përfundon Antonijeviq.

Duke folur nëse, parë nga një distancë prej tre vitesh, Marrëveshja e Uashingtonit ka kontribuar në normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet Prishtinës dhe Beogradit dhe në çfarë mase, gazetarja dhe ekspertja e shkëlqyer e çështjeve ndërkombëtare, Ljiljana Smajloviq për Kosova online, tregon se nga tre nënshkruesit, sot vetëm Aleksandar Vuçiq është ende në pushtet.

Pasardhësi i Trump në Shtëpinë e Bardhë e ka injoruar nënshkrimin e Trump dhe sot pak njerëz e mbajnë mend se kushë ishte zoti Hoti nga Prishtina. Pjesërisht për këtë shkak që nga shtatori i vitit 2020 ka pasur një normalizim më të madh të marrëdhënieve mes Arabisë Saudite dhe Izraelit sesa mes Prishtinësdhe Beogradit. I përmend ato dy vende armiqësore reciproke sepse në shtator 2020 ata nënshkruan edhe një marrëveshje që u sponsorizua gjithashtu nga Trump, por ndryshimi është se presidenti Biden më vonë e shtyu marrëveshjen e tyre, të ashtuquajturën marrëveshje të Abrahamit, si të tijën”, vë në dukje Smajloviq.

E pyetur nëse ideja nga Marrëveshja e Uashingtonit se normalizimi ekonomik i marrëdhënieve ndërmjet Beogradit dhe Prishtinës ishte një pikënisje e mirë për zgjidhjen e problemit në nivel politik në atë moment, Smajloviq thotë se mund të kishte qenë nëse, siç tregon Kurti nuk kishte ardhur në pushtet dhe Uashingtoni e mbajti fjalën.

"Serbia përfitoi më shumë se sa e dëmtoi marrëveshja gjithsesi dhe fakti që amerikanët nuk bënë asgjë për ta zbatuar atë së paku na shpëtoi nga zhvendosja e ambasadës serbe nga Tel Avivi në Jerusalem. Ne i përmirësuam marrëdhëniet me Uashingtonin, por nuk i prishëm marrëdhëniet me Moskën dhe Pekinin”, deklaron Smajloviq.

Analisti Nexhmedin Spahiu theksoi se Marrëveshja e Uashingtonit është ende në fuqi, por nuk është zbatuar.

"Gjithçka që mbeti nga Marrëveshja e Uashingtonit ishte njohja e Izraelit për Kosovën dhe ngritja e një ambasade në Jerusalem, jo ​​në Tel Aviv. Gjithçka tjetër është një letër e vdekur. Serbia nuk e ka zhvendosur ambasadën e saj, marrëveshjet ekonomike në lidhje me Kosovën dhe Serbin nuk janë në fuqi, pra marrëveshja është në fuqi, por nuk është zbatuar”, tha Spahiu.

Sipas tij, nëse Marrëveshja e Uashingtonit do të zbatohej deri në fund, marrëdhëniet ndërmjet Kosovës dhe Serbisë do të ishin shumë më të mira.

“Sot nuk do të ishin në rend dite shumë gjëra”, shtoi Spahiu.

Siç theksoi ai, edhe para tre vitesh kur u arrit Marrëveshja e Uashingtonit, e konsideroi të mirë, por me dyshime për zbatimin e saj.

"Dhe kështu doli. Tani mund të themi se marrëveshja u arrit në prag të zgjedhjeve amerikane, kur Trump donte të tregonte se është një njeri që bën paqe. Megjithatë, ai nuk arriti asgjë thelbësore, sepse një Marrëveshja e mirë është ajo që zbatohet, jo ajo që mbetet një letër bosh”, theksoi Spahiu.

Sa i përket zgjedhjeve të reja në Amerikë vitin e ardhshëm dhe se si kjo do të ndikojë në dialogun ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, si dhe nëse është e mundur të arrihet një marrëveshje e re nga Uashingtoni, Spahiu thotë se në Kosovë shpresojnë që të arrihet një marrëveshje më pare se zgjedhje, si për shkak të liberalizimit të vizave, ashtu edhe për çështje të tjera.

“Shpresojmë që të arrihet një marrëveshje para zgjedhjeve në Amerikë, pra këtë vit, Komuniteti Evropian ka vendosur për liberalizimin e vizave në fillim të vitit të ardhshëm, sepse ka llogaritur në faktin se konflikti mes Kosovës dhe Serbisë do të përfundonte. Por siç po shkojnë gjërat, duket se edhe liberalizimi i vizave do të shtyhet, sepse një marrëveshje thelbësore as që shihet”, përfundoi Spahiu.