Gjekiq: Edhe sot populli i Kosovës është vënë mënjanë

Edhe sot përditshmëria dhe njerëzit në Kosovë janë vënë mënjanë, thotë për Kosovo online regjisorja Sonja Gjekiq, e cila një dekadë më parë në filmin “Kosma” është marrë pikërisht me atë temë. Ajo shton se për Kosovën duhet të bëhen filma, sepse “asgjë nuk ka ndryshuar ose po ndryshon për keq”.

Për filmin e saj “Kosma”, i cili përcjell punën e rrjetit radiofonik me të njëjtin emër në Kosovë, ajo tha se merret me atë që rrallë flitet – për jetën jashtë lajmit dhe politikës. Ajo thotë se sot e njëjta gjë është aktuale në kuptimin që përditshmëria dhe njerëzit janë vënë në flagrancë dhe ajo temë është e politizuar.

“Ajo që ishte absolutisht fantastike për mua ishin reagimet e publikut tonë, veçanërisht. Sepse njerëzit në botë e pranuan filmin mjaft mirë, sepse ai të tregon situata të përditshme si një mozaik i madh, dhe thjesht mund të jesh aty dhe ta shohësh dhe të krijosh mendimin tënd, njëfarë emocioni në lidhje me skenat që vëzhgon. Dhe sa më pak e dinin njerëzit jashtë, si rregull, e pranonin më hapur, krejt emocionalisht. Dhe e gjithë kjo ishte interesante për ta”, kujton bashkëbiseduesja jonë.

Akoma më interesant ishte reagimi i publikut vendas, i cili më së shpeshti nuk kishte mundësi, ose thjesht kishte mundësi të shkonte në Kosovë.

“Ata në fakt po përjetonin një lloj zbulimi emocional, diçka që do të nënkuptonte një lloj shërimi të traumës. Tani mund të jem duke e ekzagjeruar në vlerësimin tim, por vërtet ka nevojë të përjetojmë diçka që është shumë e pranishme në të gjithë jetën tonë, ta përjetojmë në një mënyrë tjetër, personale. Dhe mendoj se çështja është ndoshta edhe më e keqe në këtë kuptim, se çështja e Kosovës po politizohet edhe më shumë, e ndoshta po futet pak në ndonjë plan tjetër, të tretë. Ndoshta vetë akti i ri-xhirimit të një filmi në Kosovë do të ishte - për çfarëdo që të xhironi - në fakt një lloj deklarate. Pra, pse duhet të bëhet një film për Kosovën tani? Epo, sepse asgjë nuk ka ndryshuar dhe nuk po ndryshon për keq”, beson Gjekiq.

Siç thotë ajo, ka investuar shumë në filmin “Kosma”, si autorialisht ashtu edhe personalisht dhe ideja fillestare ishte të eksploronte një ide që ishte e panjohur për të - "e panjohur në kuptimin se si njerëzit jetojnë në të vërtetë".

“Sepse kur isha duke filmuar filmin tim të diplomimit, një pjesë e tij filmohej në Kosovë dhe kur kthehesha në Beograd, të gjithë më pyesnin ‘si është atje’ dhe unë në fakt shkova ta shikoja dhe ta regjistroja. Dhe gjëja tjetër është se ishte një çështje politike. Edhe pse filmit nuk i është qasur një axhendë apo ide e parapërgatitur, e dija që vetë tema do të shkaktonte një lloj reagimi”, vlerëson Gjekiq.

Ajo që e habiti kur u shfaq filmi ishte fakti se për një kohë të gjatë nuk kishte ftesë për t'u shfaqur në asnjë televizion ose shfaqjet ishin të vogla ose të organizuara nga kinematë lokale.

“Pra, përsëri ishte në disproporcion me mundin, madje edhe reagimi i publikut, i cili vërtet përjetoi një lloj zbulimi përmes asaj që pa”, thotë regjisorja, duke kujtuar se në atë kohë, përveç disa përjashtimeve, nuk kishte filma që flisnin për jetën e përditshme në Kosovë.

Veç kësaj, ajo shton se në botën e filmave dokumentarë janë pesë apo gjashtë festivale që konsiderohen më prestigjiozët dhe nuk e kanë shfaqur “Kosma”, ndonëse disa prej tyre e kanë futur në listën e ngushtë.

“Mendoj se filmi ka marrë vërtet konfirmim për sa i përket numrit të festivaleve dhe çmimeve, ndaj mendoj se ky lloj vendimi për të mos shkuar në ato festivale më të mëdha është në fakt politik. Ishte, për shembull, një festival filmi etnografik në Vjenë, ku një burrë nga audienca foli dhe tha që filmi im nuk duhet të shfaqet kështu - në kushte të lira në festival, përkundrazi, do të duhej të ishte në disa kushte të kontrolluara, le të themi në Prishtinë, ku publiku serb dhe shqiptar së bashku do ta përdornin si material për debat. Dua të them, disa gjëra krejtësisht të kota që në fakt flasin shumë më tepër për të sesa për filmin”, vlerëson Gjekiq.

Ajo shprehet se ka pasur edhe përzgjedhës që do të kishin përzgjedhur filmin, por më vonë e kanë kontaktuar me inat, “sepse supozoj se ata vetë do të ishin ngatërruar nga ajo që panë, vendosën dhe përzgjodhën”.

“E vetmja gjë për të cilën mund të hutohen është pozicioni i tyre ndoshta i paqartë politik ose çfarë mund të marrin si reagim nga audienca për të cilën ata nuk kishin përgjigjen e duhur. Kjo lloj gjerësie përshkrimi të përditshmërisë është diçka që e bëri filmin pranues për një audiencë të gjerë, natyrisht në vendin tonë, por edhe në botë, por gjithsesi vetëm në një masë të caktuar. Le të themi një njohës i filmit dokumentar, i pëlqeu filmi, por nuk e kuptoi se cili ishte problemi: 'Gorazhdevac, pra cili është problemi që njerëzit nuk mund të lëvizin jashtë një rrezeje prej dy kilometrash'? Për shembull, 'është një film i mirë, por nuk mund ta shoh dramën'. Epo, unë e shoh”, shpjegon regjiserja.

Me ftesë të Zhivojin Rakoçeviqit, ajo punoi në rinovimin e festivalit Grafest, i cili ishte, siç thotë ajo, një urë ku njerëzit nga Serbia e gjerë njihen me tema dhe rrethana.

"Sepse në fakt, shumë njerëz kanë frikë. Dua të them, shumë njerëz nuk e dinë 'çfarë do të më bëjë në jetën time' ose përndryshe kanë një ngurrim pikërisht sepse flitet gjithmonë në të njëjtën mënyrë. Gjëja e kundërt ndodh gjithashtu, për sa i përket një prodhimi të përgjithshëm dokumentar, që një numër i vogël njerëzish janë ende duke bërë gjëra në të cilat ata vërtet besojnë, për të cilat mendojnë se janë të përkushtuar, sepse vërtet deri në fund çështja është se sa fitimprurëse është dhe sa arrin një audiencë të caktuar... Kështu që unë mendoj se njerëzit bëjnë një llogaritje financiare dhe morale të tyren, dhe pastaj ata llogarisin diçka dhe pastaj e bëjnë ose nuk e bëjnë atë “, thotë Gjekiq,  duke iu përgjigjur pyetjes pse nuk ka më filma që trajtojnë temën e Kosovës.

Meqë ra fjala, udhëtimi i saj i parë në Kosovë ndodhi rastësisht, teksa ishte duke filmuar një film për diplomimin dhe duke ndjekur kllounin amerikan Xho Mama, i cili kishte vite që shkonte rregullisht atje me cirkun e tij humanitar. Ajo u tërhoq, siç shprehet ajo, nga “skenat e kundërta, thjeshtësia dhe përzemërsia dhe në një farë kuptimi një mjedis i shëndetshëm, njëfarë ngrohtësie që ndoshta e njohim që nga fëmijëria”.

“Nuk e di nëse e kemi jetuar më atë ose mendojmë se kemi jetuar ose është ndonjë kujtim i sajuar. Kështu ndodhi atje, kështu do t'ju priste njerëzit atje. Më së shumti flinim në dysheme atëherë, herën e parë që u larguam. Në të vërtetë nuk kishte buxhet, por ishte i veçantë. Ishte e veçantë edhe për sa i përket eskortës së OKB-së që kishim, UNPROFOR-it dhe gjithë atyre gjërave që janë të tmerrshme dhe që të trembin kur sheh ato shenja, aq të dukshme, ato mbështjellje, tela me gjemba kudo”, kujton autorja.

Ajo thotë se e gjithë kjo “i ra për një kohë të gjatë”, dhe se më pas ndodhi filmi i dytë, “Kosma”, “diçka që lidh të gjitha ato pjesë dhe ai tingull që shkon atje ku askush tjetër nuk mund të shkojë”. Ajo vendosi që tema të jetë "diçka shumë jo specifike" - jeta e përditshme e serbëve në Kosovë dhe Metohi përmes rrjetit radiofonik dhe përmes përditshmërisë së atij rrjeti radiofonik.

“Si e portretizon jetën e përditshme në një film? Nga këndvështrimi i autorit, së pari duke e jetuar atë përditshmëri me ta. Kam kaluar kohë në ato pesë vende ku ato pesë radio stacione janë të vendosura në pjesë të ndryshme të Kosovës në disa faza, herë dy javë, herë tre javë, dhe pastaj kthehesha për një javë tjetër kur ndodhte diçka e rëndësishme. Por unë ndoqa atë që ishte në lajme. Pra, çfarë është domethënëse në një vit që po ndodh dhe që e kam dëgjuar përmes audio-arkivës. Është bërë si një kalendar se cilat janë ngjarjet kryesore, cilat janë temat kryesore, cilat janë jeta e këtyre njerëzve. Dhe pastaj ishte një hartë, në fakt, që unë ndoqa. Dhe kjo u bë jeta ime”, thotë Gjekiq.

Për të kuptuar dhe paraqitur të gjitha, asaj i duhej të “shihte, përjetonte dhe ndjente” gjithçka.

"Më ndryshoi në një mënyrë të bukur, një mënyrë fisnike, në kuptimin që vendosa të bëja diçka që ndoshta doli nga bota ime në atë kohë, dhe është kryesisht një botë që është disi artistike dhe disi e zhvendosur nga kjo botë reale. Për të gjetur atë bukuri në këtë botë reale, u përballa me faktin se më duhej të jetoja nëpër disa tragjedi dhe padrejtësi të papranueshme që njerëzit në një farë mënyre u lanë t'i përballonin vetë, dhe sa më shumë ishte me shtetin, aq më keq i dilte, do të thosha. Për të pranuar disi se kjo është një pyetje e hapur, ndoshta ato tragjedi nuk do të kenë kurrë fundin e tyre të drejtë dhe ndodhi ai moment kur ndjeva se të gjitha vijat e kuqe që u përmendën ishin kapërcyer dhe se atje kishte një paudhësi dhe se do të derdhej shumë shpejt. Dhe kjo ndjenjë më trembi shumë dhe disi të gjithë e jetojmë tani, më duket”, tregon Gjekiq.