FELJTONI Amerikanët, Serbët dhe Shqiptarët në Luftërat e Ballkanit dhe të Parë Botërore (14)

Shkruan për Kosovo online: Dragan Biseniq

"Ndihma e Pashiqit për të mbajtur Shqipërinë e pavarur"

Esad Pashë Toptani ishte një nga ata që shprehu dëshirën për t'u takuar me presidentin amerikan dhe lutja e tij iu plotësua, falë veprimeve të qeverisë serbe. Pas hapjes së Konferencës së Paqes në Paris, aty u shfaq Esad Pashë Toptani si kryetar i qeverisë legjitime shqiptare dhe u përball me delegacionin qeveritar në Durrës.

Qeveria jugosllave dhe delegacioni i saj ishin në konferencë me çdo kusht në anën e Esad Pashës. Pashiqi dhe anëtarët e tjerë të delegacionit e ndjenë të nevojshme që, për mbështetjen që Esadi iu dha në tërheqjen përmes Shqipërisë, të bënin gjithçka që ishte e mundur që ai të paraqitej në konferencë dhe të fliste në emër të popullit shqiptar, si dhe të kthehej në Shqipëri.

Me ndihmën materiale serbe, në Dibër u mbajt objekti me emrin “Zyra e Qeverisë së Esad Pashës”, ku banonin dhe punonin bashkëpunëtorët e tij.

Audienca me Pashain ishte përfshirë në axhendën e presidentit më 17. prill dhe ishte caktuar për në orën 12:45.

Pupini për demarkacionin me Bullgarinë

Ky takim u organizua vetëm tre ditë pas takimit të Nikolla Pashiqit me presidentin amerikan, ku Pashiq foli për çështjet shqiptare dhe rekomandoi Wilson që të takohej me Esad Pashën.

Pak ditë më parë Mihajlo Pupin ka mbërritur në Paris dhe ka nisur punën për demarkacionin e Serbisë dhe Bullgarisë. Në memorandum ai shprehu mendimin se presidenti Wilson nuk i kushton rëndësi arsyeve të karakterit strategjik dhe historik, të cilat i përfaqësonte Jovan Cvijiq. Ai i kushtoi rëndësi shumë më të madhe çështjeve ekonomike dhe të trafikut. Ai këshilloi që të mos kërkohet ndërmjetësimi amerikan në demarkacionin jugosllavo-bullgar. Ai deklaroi se miqtë dhe mbështetësit e ngushtë të Wilson, Charles Crane dhe Cleveland Dodge, ishin presbiterianë. Ata u ulën në bordin e Kolegjit Robert në Kostandinopojë, d.m.th. ishin bullgarofile.

Për më tepër, përfaqësuesi bullgar në Uashington Panaretov, siç e përmendi tashmë Mabel Grujiq, ishte edukator dhe profesor në të njëjtin kolegj, dhe gruaja e tij ishte një amerikane që mbante lidhje të ngushta me Shtëpinë e Bardhë. Me fjalë të tjera, njohuritë e Wilsonit për çështjen maqedonase u përcaktuan nga bisedat e tij me Panaretovin.

Pesë minuta para takimit me Vilsonin, Esad Pasha ishte në sallën presidenciale me përkthyesin Stavros, i cili përveç shqipes fliste rrjedhshëm frëngjisht, greqisht dhe turqisht. Ndërsa priste, Esadit iu kujtua se presidenti Wilson nuk fliste frëngjisht, ndaj urdhëroi Stavros të shkonte të merrte një përkthyes anglisht në Hotel de Crillon, ku qëndronte delegacioni amerikan.

Një nga sekretarët e ndaloi dhe i tha: "Presidenti nuk flet vërtet frëngjisht, por ai e kupton, kështu që një përkthyes tjetër do të ishte i panevojshëm".

Kur u zhvillua takimi, Esadi foli shqip dhe Stavros e përktheu në frëngjisht. Ishte një monolog, ku Uillsoni dëgjonte në heshtje. Ata që ishin në dhomë kishin përshtypjen se ai e kuptonte thelbin e kritikave të ashpra të Esadit ndaj sjelljes së Italisë. Por për të qenë i sigurt, presidenti i kërkoi vizitorit të shkruante gjithçka që tha dhe t'ia dërgonte atij.

Esadi u kthye në Hotel Kontinental dhe i diktoi përkthyesit tekstin, të cilin Ikonomi e zbuloi në vitin 2015 mes materialeve të shumta arkivore të Ministrisë së Jashtme franceze. Teksti në frëngjisht ishte pa datë dhe pa tregues të mëtejshëm. Kjo mund të ketë qenë arsyeja pse dokumenti nuk është vënë re më herët. Dokumenti thotë: "Esad Pasha e konsideron një nder të madh që të pritet nga presidenti. Atij i vjen keq që mungesa e njohjes së gjuhës angleze e detyroi të shprehej në shqip dhe është kurioz të dijë nëse e ka kuptuar gjithçka që ka thënë. Esad Pasha gjatë gjithë kohës luftoi kundër një armiku të përbashkët gjatë luftës. Si kryetar i qeverisë shqiptare i shpalli luftë Austrisë, por duke qenë se armiku ishte më i fortë, iu desh të ikte nga atdheu, u strehua në Itali, më pas në Francë dhe pas një marrëveshjeje, vendosi qeverinë dhe ushtrinë e tij shqiptare në Selanik, i cili ishte në krye të detyrës. Siç e pranuan edhe vetë aleatët, besnikëria e Esad Pashës nuk u mungoi asnjëherë. Megjithatë, kur u vendos për të mbajtur një konferencë paqeje, ne nuk u ftuam të merrnim pjesë si përfaqësues të vendeve të tjera. Pse? Sepse, Italia intrigon pranë fuqive të mëdha. Kërkon të sigurojë një marrëveshje për të marrë protektoratin mbi Shqipërinë. Por Shqipëria ka 500 vjet që lufton turqit, të cilët donin të impononin një tjetër 'protektorat' që nuk e duan. Ajo aspiron të krijojë një shtet plotësisht të pavarur dhe është i aftë për vetëqeverisje. Si ka mundësi që konferenca, e cila synon të çlirojë kaq shumë kombe të tjera, guxon të vërë sërish nën zgjedhë Shqipërinë, e cila për shkak të shpalljes së luftës, ka vuajtur po aq sa Belgjika? Si mund të bëjë pazare me një çmim që e meriton plotësisht? Ajo ka të drejtën e pavarësisë. Por Italia as që kthen kokën për drejtësi, kundërshton garantimin e paqes pa kufi në Ballkan dhe pengon përparimin e Shqipërisë drejt së ardhmes. Një protektorat italian, i urryer në çdo mënyrë, do të ishte një burim trazirash të vazhdueshme në Ballkan. Përkundrazi, e përkohshme Përkundrazi, një mandat i përkohshëm, i besuar një qeverie të painteresuar, do të ishte një gjë e shkëlqyer. “Kjo fuqi duhet të jetë Amerika, nga e cila shqiptarët presin lumturinë e tyre”, i shkruan Toptani Wilsonit.

Ikonomi e përfshiu këtë dokument në librin “Esad Pashë Toptani – Njeriu, Lufta, Pushteti”, të cilin e botoi në vitin 2016.

Siç shihet nga teksti, Esad Pasha i bën dy kërkesa themelore presidentit amerikan, që të mos pranojë protektoratin e Italisë dhe që Amerikës, si një fuqi e painteresuar, t'i besohet një mandat i përkohshëm mbi Shqipërinë. Toptani besonte se Shqipëria nuk kishte zgjidhje tjetër veçse të pranonte kufijtë e vendosur nga fuqitë e mëdha në vitin 1913, një ide kjo e kundërshtuar nga shumë bashkëkohës të tij, si Fan Noli, të cilët i ndërtuan politikat e tyre mbi ambiciet imperialiste për të përfshirë Kosovën dhe Metohinë në përbërje të Shqipërisë së Madhe.

Gjatë viteve 1919 dhe fillimit të viteve 1920, Fuqitë Aleate hodhën ide të shumta për zgjidhjen e çështjes së kufijve shqiptarë. Në të gjitha kombinimet e mundshme, Shqipëria shihej si monedhë këmbimi. Fati i saj ishte në rrezik. Në fund, fuqitë evropiane, në kohën kur presidenti amerikan u largua nga Parisi, vendosën të gjymtojnë Shqipërinë e pafuqishme.

Ndikimi i lobimit të Esad Pashës

Më 10. shkurt 1920, Presidenti Wilson u dërgoi një notë aleatëve duke refuzuar idenë e ndryshimit të kufijve të Shqipërisë në veri dhe jug në këmbim të një mandati italian, siç kishin kërkuar. Ky shënim i Wilson ishte mbështetja më e fortë që presidenti amerikan që i kishte dhënë pavarësisë së Shqipërisë deri në atë kohë.

Ikonomi shpjegon se fati i Shqipërisë në Konferencën e Parisit ishte shumë më i ndërlikuar se versionet e vendosura që dominojnë historiografinë.

Duke pyetur nëse takimi me Esad Pashën, ndër të tjera, ndikoi që presidenti Wilson të kundërshtonte ndarjen e Shqipërisë, ai niset nga fakti se "asgjë në botë nuk ndodh për një arsye" dhe konkludon se "lobimi i Esad Pashës padyshim ndihmoi, së bashku me faktorë të tjerë”.

Toptani ishte i vetmi përfaqësues shqiptar që u takua ballë për ballë me presidentin amerikan dhe takimi u lejua sepse gjatë luftës ai doli në anën e fuqive fitimtare, ndryshe nga kundërshtarët e tij që morën anën e Austrisë. Delegacioni i dytë shqiptar, i cili gjithashtu loboi fuqishëm në interes të vendit, nuk e kishte atë privilegj.

“Mendoj se takimi i Asad Pashës me presidentin amerikan, të cilin studiuesit e kanë mohuar dhe nënvlerësuar prej kohësh, është një episod që duhet parë jo vetëm si kuriozitet, por edhe seriozisht, kur flitet për ngjarje kaq të rëndësishme si Konferenca e Paqes në Paris. Kokfotësia nuk ka asnjë vlerë kur flasim për studime vërtet objektive dhe të paanshme”, përfundoi Ikonomi.

Megjithatë, personaliteti i Esad Pashës është larg çdo rehabilitimi publik në historiografinë dhe politikën shqiptare, pasi sot ata janë në pozicione të kundërta me atë të Esad Pashës, në platformën e Fan Nolit dhe nën një valë të fortë ambicie për aneksimin e Kosovës dhe Metohisë në Shqipëri, e cila mori vrull të vërtetë pas operacioneve ushtarake të NATO-s në vitin 1999 kundër Serbisë që zgjati 78 ditë dhe përpjekjes së deritanishme të pasuksesshme për shkëputjen e Kosovës dhe Metohisë nga territori i Serbisë.